sosyal psikolog philip zimbardo'nun, sosyal rollere karşı insanların verdiği tepkileri incelemeyi amaçlayan, her anlamda derin etkiler yaratan deneyidir.
deney, stanford üniversitesi'nin bodrum katında kurulan sahte bir hapishane ortamında gerçekleştirildi. öncelikle 2 hafta boyunca deneyde kullanılacak 24 erkek üniversite öğrencisi seçildi ve bu deneye katılmaları karşılığında belli bir ücret alacaklardı.
öğrencilerden bazılarına gardiyan, bazılarına ise mahkum rolü verildi. gardiyan olanlardan mahkumlara olabildiğince sert davranmalarını ama hiçbir fiziksel şiddette bulunmamaları istendi.
gardiyanlar ve mahkumlara gerçekçi olması için kostümler giydirildi ve gardiyanlara sopa verildi. ilk gün sorunsuz geçse de ikinci günden itibaren ortalık karışmaya başladı. mahkumlar gardiyanların emirlerini reddedip yataklarını dağıtıyordu; gardiyanlar ise daha ikinci günden sert ve sadist davranıyordu. gardiyanlar bir süre sonra açık açık şiddet uygulamaya başladı.
deney, planlanan süre tamamlanmadan 6.günde, bazı katılımcıların zihinsel sağlığından şüphe edilmesiyle son buldu. etik olmayan bir şekilde yürütülse de toplumun kişilere biçtiği rolün onların ne hale getirebileceğini açıkça ortaya koymuştu ve psikoloji alanında insan davranışlarıyla ilgili önemli bulgular sağladı.
deneyle ilgili 2001, 2010 ve 2015 yılında çekilmiş 3 film bulunmaktadır.
konuya son noktayı dostoyevski koymakta:
"dünyanın en gereksiz işe yaramaz adamını alın, bir gişe memuru yapın. kendini önemli biri zannedip hemen sizi aşağı görecektir."
