MÖ: 900 yıllarında, Asurlular'ın Doğu Anadolu'ya yaptıkları saldırılar karşısında bölgedeki topluluklar bir araya gelerek Urartu Federasyonu'nu oluşturdular. Başkentleri Van yakınlarındaki Tuşpa Kenti'dir. Mezopotamya kültüründen çok etkilendiler ve Sümer Çivi yazısını kullandılar. En önemli yerleşim merkezleri Tahtakale, Adilcevaz, Çavuştepe, Patnos, Kayalıdere ve Altıntepe'dir. Özellikle mimarlıkta, maden ve taş iş-çiliğinde ustalaştılar. MÖ: 585 yılında iran'da egemenlik kuran Medler tarafından yıkıldılar.
madencilik ve maden işletmeciliğinde ileri gitmiş, kaleler ve su kanalları ile ünlü bir medeniyettir. ayrıca, urartular'da kral, ülkeyi savaş tanrısı haldi adına yönetirdi.
m.o. 9. yuzyilda dogu anadolu'da yasamis devlettir. Baskenti tusap (van) olan devletin sinirlari malatya'dan hazar denizine kadarki bolgeyi kapsiyordu.
tuşpa sözcüğü ile sirius'un sembollarinden üçlü yıldırımı taşıyan ve en büyük hitit tanrısı olan teşup ismi aynı kökten gelir. kafkas lisnına göre tuşpa akıllı tanrı, teşup ise hakiki tanrı anlamına gelir. arkeologlar urartular'ın sami ırkından değil, asya kökenli olduklarını kesin bir dille belirtmektedirler.
urartu dini'nde başta güneş olmak üzere tüm gök varlıkları kutsal sayılmıştı.
urartu ismini güçlü komşuları asurlular vermiştir. bu isim daha sonra ibranice'de ararat şeklini almıştır. bölgede bulunan ağrı dağı'nın ismi de ararat'tan gelmiştir.
üzerinde yazıların bulunduğu 25 tonluk masif taş blokların, 60 metre yüksekliğindeki dik bir tepeye çıkartılması gibi o devirde imkansız gibi görünen işleri başarıyla gerçekleştirebilmişlerdir.
bir zamanlar urartular'ın yaşadığı bölgede, kafkaslara doğru uzandığı tespit edilen çok sayıda yeraltı tüneller sistemi bulunmaktadır. bunların kimler tarafndan yapıldığı kesinlik kazanmamıştır.
van' daki mehr kapısı anıtında yazdığına göre, urartuların inandığı ve kutsal saydığı 79 tanrı, tanrıça ve ilahi özellik bulunuyormuş.
en önemli tanrıları haldi, teişaba ve şivini' dir.
haldi urartuların baş tanrısı idi. kaynaklarda " eşi bagbartu, bagmaştu, arubani" olarak geçer.
bu tanrı adına yapılan en büyük tapınak musaşirin' de idi.
teişaba, fırtına tanrısı; şivini ise güneş tanrısıdır.
urartular tanrıları için merkezde kule tipi tapınaklar, açık alanlarda ise kayalara oyma kutsal nişler yapmışlardır.
ermenilerin kökenlerini dayandırdıkları uygarlıktır. dil bilimsel ve antropolojik olarak yapılan son araştırmalara göre çeçen dili ve karşılaştırılan kafataslarıyla benzerliklerin ortaya çıkması ermenilerin bu tezlerine hazır ve bilimsel cevap niteliğindedir.
Bu ermeni sığırları sahiplenmeye çalışsa da asıl olarak bizim atalarımızdır ermeni kekolarıyla alakaları yoktur. Atalarıma sevgiler saygılar. binyıllar önce Onlar anadolu'dan kafkasya'ya göçmüş biz de tekrar anadolu'ya göçtük tabi ne güzel.
Başkentleri tuşpa olan doğu Anadolu da faaliyet gösteren eski bir medeniyet. En önemli icraatları tarımda sulama amacıyla yaptıkları su yolları bentler barajlar vs.
Sadece kürtler değil ermeni,süryani,türk gibi toplumlar da soylarını bu halka dayar ki bilmedikleri bu halk ne hint-avrupalı ne sami ne de altay kökenlidir bunlar iber-kafkas dillerinin gürcü-kafkas dilleri sınıfına girer hurrilerin bir boyudurlar hurriler kafkasyadan gelen ve hurrilere göre daha ilkel olan göçebe kafkasyalılara karışarak urartular ortaya çıkmıştır hindistan'dan gelen göçebe hintliler ile karışınca da mitanniler ortaya çıkar
Ayriyeten bir mal da demiş ki kendinden sonra gelen ermeni,kürt,zaza ve türkler ile karışmış be mal urartular med imparatorluğu tarafından yıkılıp yok edilmesinin ardındaki süre ile türkler ve zazaların anadolu'ya gelmesi arasındaki süre zarfını biliyor musun sen türkler ile zazalar selçuklu ile geldi anadolu ya bunlar da medler tarafından yıkıldı düşün yani m.ö 6.yy da ebesinin amı kadar süre zarfı var arada 3000 yıl önceki toplulukla günümüzde anadolu da yaşayanın ne gibi bir benzerliği olabilir pezevenk.
m.ö 13. yy'da van gölü ve çevresinde ortaya çıkan halktır. asıl adları haldi (xaldi) idir. asurlular onlara urartular demekteydi. urartu 'yukarı ülke' anlamına gelmektedir. haldi halkı ise kendilerine 'biani ülkesi' demekteydi.
haldi dilinin hurri diline çok yakın olduğu saptanmıştır. iki dilin yapısı aynı temel ilkelere dayanmaktadır. buradan haldilerin, hurrilerin bir kolu veya devamı olduğunu söylenebilir.
haldilerin, urartu devletinin yıkılışından 200 yıl sonra bölgeden geçen ksenefon'un 'on binlerin dönüşü' eserinde bahsedilmesi haldilerin yok olmadığını kanıtlar niteliktedir. medler ve karduklularla kaynaşarak bugünkü kürt halkını oluşturan unsurlar içinde olmaları en doğal ve mantıki olandır.
eğer tarihçi ya da dilbilimci olsaydım çalışacağım halk olurdu. umarım bir gün medeniyetlerini kurdukları van ve çevresini görebilirim.
buna rağmen ben bu halka acıyorum. ciddiyim. adamlar yok olmuş gitmiş kendilerini kürtlerden tut ermenilere kadar sahiplenmeyen halk kalmadı. hatta bi ara ermeniler kapmıştı da allaha şükür aklı başında dilbilimciler aga ne yapıyorsun dedi.
bakın, burada da salak salak entryler girmişsiniz, madem cahilsiniz susun da insanlar dellenmesin. ne ermeniler ne kürtler bu halkı sahiplenebilecek tek halk varsa onlar da çeçenlerdir. dağıstan halklarıdır. siz değilsiniz.
güncel araştırmaları takip ederken baktım ki iyice karar kılınmış, urartu dili ve onun atası olan hurri dili, kafkas dil ailesinin kuzey kafkasya kolunun çeçen(nah)-dağıstan dilleri öbeğine ölü dil olarak eklenmiş. uzun zamandır bekliyorduk.
elbette ermeniler etkilemiş ve etkilenmiş urartulardan. ama ermenice hint avrupa dil ailesine aittir ve bu kesindir arkadaşlar, en az urartu dilinin hint-avrupa dili ol-ma-dı-ğı kadar kesindir.
kürtlere gelecek olursak, eğer sahiplenebileceğiniz bir atanız varsa onlar medler olabilir ancak ve ancak, ama unutmayın ki medlerin kürtlerin atası olduğu kanıtlanmadı. büyük ihtimalle de kanıtlanamaz çünkü medler hakkında çok çok az bilgi var. kanıtlanan şey ise urartuların soyundan gel-me-di-ği-niz-dir. kürtçe farsi bir dildir, hint-avrupa dil ailesine aittir. şimdi çok bilenler çıkıp "yeaaa ergatif özellik var iki dilde de bi kre tmam mı" demesin. iki dil de ergatif diye akraba oluyorsa, urartu dili sondan eklemeli bir dil mesela, türkçeyle de akraba sayalım? nasıl fikir? mesela avusturalya kabilelerinin dillerinde de var ergatif özellik, onlarla da akraba mısınız? aborjin misiniz? zaten ilk pehlevicede böyle bir özellik yokken size nasıl gelmiş hala anlayabilmiş değilim.
valla en güzeli oldu. çeçenler-dağıstanlılar bir ata aramazken adamlara ata çıktı iyi mi. ayrıca hattice ile urartu dili akraba ve hattiler de çerkeslerin atası.
Urartu m.ö 800'ler de asura karşı kurulan bir devlettir. ilk urartu kralı ı. sarduri'dir. van (tuşpa) da yer alan sardur burcun da ki yazıttan buranın urartu başkenti olduğu düşünülür. tahtakale diye bir yerleşim yoktur, bir dönem başkent tuşpa yerini toprakkale ye bırakıyor. diğer etkileşim görülen yerler; altın tepe, ayanis kalesi, zernaki tepe, çavuştepe, karmir blur, kef kalesi, erabuini, armavir blur vd. urartuca yani nairice asur etkili bir dil değildir kendi dilini oluşturmuştur bundan dolayıdır ki assurca bilenler urartu alfabesini okuyamazlar. urartu m.ö 7 yy'ın ikici yarısı yani m.ö 650 de kimmer ve iskit saldırılarıyla karşılaşır eve doğudan med baskısını hissetmiştir ancak, kale önünde bulunan iskit ok uçları medler tarafından değil iskitler tarafından parçalandığını gösterir.
Urartu, Orta Demir Çağı’ nda Önasya’daki güçlü devletlerden biridir. Komşuları güneyde Yeni Asur Krallığı, batıda Melid, Tabal, Qumah vb. Geç Hitit Kent Devletleri, Orta Anadolu’ da Frigler, batıda ise Medler’ dir. MÖ 9. yüzyıl ortalarından sonra Van Gölü’nün doğu kıyısındaki Tuşpa’ da kurulan Urartu Devleti, 7. yüzyıl ortalarına değin hakimiyetini geniş coğrafyalara genişletmiştir. Arkeolojik buluntular ışığında farklı farklı değerlendirmelerin bulunması ikili tarih hipotezi oluşmasına yol açmıştır.
Bu ikili sınır hipotezi Urartu ordusunun her yıl yaptığı düzenli akınlar neticesinde zafer sonucunda dikilen yazılı steller baz alınarak çizilen sınırlar dolayısıyla oluşmuştur. Urartu ordusunu bu geleneği çivi yazısını kopyaladıkları Yeni Asur Ülkesi’nden almıştır. Doğu Anadolu’ ya MÖ II. binyılın sonlarından itibaren yeni toplumlar gelmiştir. Orta Asur yazıtlarında MÖ 1300’ lerden itibaren I. Salmanasar’ in kuzeyde karşılaştığı halklara Uruatri demiştir. Bu devleti kuran toplumun ilk tarihi kayıtları sayılabilir. Daha sonraki dönemlerde burada bulanan halk reislerinin Asur yöneticileri tarafından kral olarak görülmekteydi. I. Tiglat-pilasar’ a göre bu kralların sayısı 60 geçmektedir. “Urartu Devleti’ nin kuruluşuyla birlikte, büyük kentlerde ve eyalet merkezlerinde ortaya çıkan yeni ihtiyaçlar doğrultusunda, standart formlarda bazıları lüks çanak çömlek üretilmeye başlanmış ancak kırsal alanlarda ve köylerde geleneksel “yivli çanak çömlek” kullanılmaya devam etmiştir. Yivli çanak çömleğin Doğu Anadolu’daki yayılım alanı, Uruatri ve Nairi toplumlarının yaşadığı coğrafya ile örtüşmekte, bu nedenle bu toplumlarla ilişkilendirilmektedir.”
Kentler, eyalet merkezleri ve aşiret merkezleri üç ana idari birimdir. Kaleler, köyler, geçici yerleşmeler, diğer birimler bu merkezlerle ilişkili olarak kurulmuştur. Kentlerde başlayan değişim yayla ve köyleri pek de etkilememiştir, geleneksel yarı-göçebe toplumlar varlığını sürdürmüştür. Devletin bulunduğu coğrafyaya ters olarak bir kent düzeni oluşturmak için direttiği açık olarak görülmektedir. Belirli yerlerde Urartu usulü olduğu düşünülen devlet tarafından planlanarak oluşturulmuş 12 yerleşim yeri inşa edilmiştir. Bazıları; Van/Tuşpa, Çavuştepe, Aznavurtepe, Arin-berd/Erebuni vb. olarak sıralanabilir. Şehirler bulundukları coğrafyaların etkisinde farklı farklı şekillendirilmiştir. Kullanılan malzeme bakımından mimari farklılık gösterebilirler. Krallığı birleştiren kişinin Aramu olduğu Asur kaynaklarında mevcuttur. Ancak hakkındaki bilgiler kısıtlıdır. Aramu’ nun Arzaşkun’ da bulunduğu bilinmektedir. Aramu’ dan sonra yönetimi bir başka sülaleden olan I. Sarduri almıştır. Asurlulara karşı mücadeleler vermiştir.
Kentler kaleli ve surlarla çevrili bir yapıda oluşturulmuştur. Yeni şehirleri ticari açıdan değerlendirmiş ve askeri açıdan güvenceye almak istemişlerdir. Urartuların en güçlü oldukları dönem I. Argişti ve oğlu II. Sarduri devridir. Bu devirde Urartu sınırları, Doğu Akdeniz’ e uzanan yolları kontrol edebilecek şekilde genişlemiş, doğal sınırlarınına dayanmıştır. Her ne kadar ticaret yollarının zaptını arzulayan Asur saldırılarına maruz kalsalar da en refah dönemler bu devirlere rastlamaktadır. I. Rusa tahta çıktıktan sonra komşu orduların hedefi haline gelen ülkeyi birçok şavaş, kuşatma ve yağmadan sonra yeniden refah günlere kavuşturmuştu. Eski zenginliğine kavuşmak üzere olan Urartu halkı ticari, askeri olarak yeniden atağa kalkmıştı. Ancak Anadolu’ da başlayan Kimmerlerin istilası Urartuları güvenli kalelerinde tutmuştu. Son altın çağında II. Rasu’ nun yapısal reformları ile tekrar canlanan Urartular onun ölümüyle beraber pasifize olmuştur. Bundan sonraki tarihi bilgiler daha da sınırlıdır. III. Sarduri’ nin Asurbanipal’ e bağlılık bildirdiği daha sonra gelen hükümdarların, Kimmerlerin arından Anadolu’ya giren iskit akınlarına mukavemet gösteremedikleri, böylece Urartuların yıkıldıkları düşünülmektedir.
kaynakça
doğancı, kamil, "geç hitit devletleriyle yeni asur imparatorluğu arasındaki siyasi ilişkiler." düzenleyen: b. çınar, c. şahin, s. avşaroğlu, (pdf), https://www.academia.edu/ .
KÖRÖĞLU, Kemalettin, “Urartu: Krallık ve Aşiretler” haz. Erkan Konyar, Urartu Doğu' da Değişim, istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020
özçelik, nazmi, ilk çağ tarihi ve uygarlığı, ankara: nobel yayıncılık, 2011.
şahin, hasan ali, "geç hitit devvletleri", oannes - uluslararası eskiçağ tarihi araştırmaları dergisi 1/2, eylül 2019: 131-159.
