Destan motifleri, destan kahramanları ile iç içe bir durumdadır. En önemli rol
kahramanın olduğu için motifler kahramanın eylemlerine uygun olarak gelişirler. Ayrıca
toplumun inancı ve yaşantısı da motifleri şekillendirir.
islâmiyetin kabulünden önceki Türk destanlarında Şamanist unsurların ön planda
olduğu görülmektedir.
a. Işık Motifi
Işık, destanlara aydınlık veren dini bir motiftir. Destanların büyük kahramanları ve
onların evlenecekleri kadınlar çok defa kutsal bir ışıktan doğarlar. Yaratılış destanındaki Ak -
Ana, ışıktan bir kadın sembolüdür.
Oğuz Kağan destanında Oğuz'un evlendiği kadın gökten inen mavi bir ışıktan doğar.
Yine Oğuz Kağan destanındaki Oğuz ordularına yol gösteren kurdun Oğuz'un çadırına inen
bir ışıktan doğduğu belirtilmektedir.
Türklerin islâmiyetten önce bağlı bulundukları Şamanizmde uçmak ifadesi ile
belirlenen sonsuz mutluluk ülkesi, cennet bir ışık dünyasıdır. Şamanizme göre yerden on yedi
kat göğe doğru gidildikçe aydınlanan bir ışık dünyası bulunmaktadır.
Uygurların benimsediği Işık dini de denilen Maniheizmin tanrısı da ışık tanrısıdır.
Bütün eski Türk inanışlarında ışık hep ön plandadır. Uygur destanında Bögü Kağanın dört
kardeşi ile birlikte gökten inen bir ışıktan yaratıldığı anlatılmaktadır.
islâmiyetin kabulünden sonraki destanlarda da bu motif çok önemsenmiş, destan
kahramanlarının daima yüzleri nurlu ve dolun aydan daha parlak olarak tasvir edilmiştir.
Satuk Buğra Han'ın dört kızından ikincisi Alanur'un Cebrail vasıtasıyla ağzına akan bir
damla ışıktan dünyaya gelen oğluna Ali gibi Allah'ın arslanı olduğundan Seyyid Ali Aslan
Han adını verişi bu motifin Türk destanlarında yaygınlığının örneklerindendir.
b. Ağaç Motifi
Ağaç motifi, Türk destanlarının asıl ögelerinden birisi olarak kabul edilir. Önemi
büyük olan ağaç destanlarda kutsallaştırılmak sureti ile yok edilmesinin önüne geçilmiştir. Bu
motif Türklerin ilkel çağlardan gelen bir önemli bir geleneğinin sembolleştirildiği
kavramlardandır. Göktürkler ve Uygurlar devrinde ağaç kutsal sayılmış, Şamanizmde orman
bütünü ile bir kült olarak görülmüş, bazı ağaçlar takdis edilmiştir.
Türk destanlarında ağaç, özellikle çınar ya da kayın gündelik hayattan alınarak
kutsallık kazandırılmış ve böylece ağaca olağanüstü bir özellik verilmiştir. insanın yaratılışı
ile ilgili bir Türk efsanesinde Tanrı, yer yüzündeki dokuz insan cinsini, bu insanlardan önce
yarattığı dokuz dallı bir ağacın gölgesinde barındırmıştır.
Ağaçların gökten indiğine inanıldığından kamların (şamanların) davulları üzerine ay
ve yıldız resimlerinin yanı sıra kayın ağacı resmi yapmışlardır.
Ağaç motifini hemen hemen her Türk destanında sıkça görmek mümkündür. Her
destanda genişçe yer almıştır.
Aslında insanlar ve evren için çok büyük önemi olan ağaç destanlarda bilinçli olarak
kutsallaştırılmak sureti ile yok edilmesinin önüne geçilmiştir. Oğuz Kağan destanında Oğuz'un evlendiği ikinci karısı göl ortasında kutsal bir ağacın
kovuğunda yaratılmıştır. Ergenekon destanında da meyve veren ağacın kesilmesi kesinlikle
yasaktır.
islâmiyetten önceki destanlarda rastladığımız bu kutsal ağaç motifi islâmiyetin
kabulünden sonra da ağaç sevgisi olarak ileri düzeyde tutulmuştur. Yaş kesen baş keser gibi
halk söylemleri ile de ağaçlara zarar verilmesi engellenmeye çalışılmıştır
c. At Motifi
Türk destanlarında ve diğer sözlü anlatı ürünlerinin hemen hepsinde at, önemli bir
konuma sahiptir. Bunun temelinde Türk halkının göçebe kültürünün büyük etkisi
bulunmaktadır. Devenin Arap için önemi ne ise atın da Türk için önemi odur. Destanlardaki
alp kişi destan içindeki kaderini sahibi bulunduğu atla birlikte yaşar. Destan kahramanının
yanında yer alan at, bütün Türk destan rivayetlerinde olağanüstü özelliklere sahip olarak su
ruhundan türer. Türkler, atların denizden çıkan, dağdan inen ya da gökten, rüzgârdan,
mağaradan gelen kutsal aygırlardan türediğine de inanırlardı.
Bu at, insan gibi anlayışlı ve duygulu olup kuş gibi havada uçan özelliklere sahiptir.
Destanlarda yer alan atlar son derece süratlidirler. Göz açıp kapayıncaya kadar dağları,
dereleri aşarlar. Her birinin kendine özgü bir adı vardır. Destanlarda atın adının geçtiği yerde
sahibi de anılmış olur.
Türkler arasında atın gücünün Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Destanlarda
kahramanların en büyük yardımcısı atıdır. At destanlarda tıpkı kahraman gibi olağanüstü
özelliklere sahiptir. Kahraman atı olmadan hiçbir iş beceremez. Âdetâ, destanlarda zaferin ve
mağlubiyetin gerçek sahibi attır. Destan kahramanlarının atları soy sop sahibi, secereleri
bilinen son derece akıllı, bilinmezden ses duyan, tehlikeyi önceden sezip haber veren,
yeteneğe ve kahramanlık töresine sahip varlıklardır.
Türklerin beslenme, yeni yerleri keşfetme ve feth etme aracı olan at, sosyal hayat
içerisinde insanın kolu-kanadı, kardeşi, yoldaşıdır. Kahraman atını yanından ayırmaz, onu
unutmaz, tanrıya yalvarırken bile atını anmadan edemez. Gücü ata dayanan bir toplum
düzeninde kahramanın atsız olması düşünülemez. Kişinin kahraman olacağının işaretlerinden
biri de at sahibi olmaktadır.
Destan kahramanları pek çok yerde atlarıyla birlikte ifade edilirler. Kahramanı tarif
etmeye yarayan ifadelerde at en önde yer alır ve çoğu zamankahramanı niteler, onun sıfatı
haline gelir. Boz aygırlı Bamsı Beyrek, Konur atlı Kazan Bey gibi ifadeler bunlardandır.
Oğuz neslinin atları gelişigüzel atlar değildir. Her birinin ayrı niteliği ve fiziksel
özelliği vardır. Bu atların boynu uzun, alınları geniş, gözleri iri ve aydınlık, kulakları dik,
sağrısı geniş, bacakları uzundur.
Yakut Türklerinin bir destanı olan Er Sogotoh destanında, Er Sogotohun güney
seferine giderken Kan ırmağına gelince ırmağı geçemediği ve zorda kaldığı bir sırada sarı
atının üzerindeki yüklerle uçarak Sogotohu ırmağın karşısına geçirdiği anlatılmaktadır.
Çin kaynaklarında Türklerin en uzun koşan atları yetiştirdikleri kayıtlı olup Metenin babası
ölünce Çinlilerin elçi göndererek bu atı istedikleri işaret edilmektedir. Metenin atına da
kimsenin yetişemediği çeşitli kaynaklarda ifade edilmektedir. Manasın Ak Kula adlı atı da
Metenin atı kadar ünlü atlardandır. Bu nitelikler içinde şekillenen at, sadece şamanist
düşünceye dayalı destanlarda değil, islâm çağı Türk destanlarında da farklı ayrıntılarla
yaşatılır. Battal Gazi'nin Aşkâr'ı olağanüstü anlayışla bir mağarada, bir ruhtan şekillenmiştir. Bu
at da insan gibi konuşur, sahibini korur ve havada uçar. Div-Zâde Aşkâr adlı bu atın Âb-ı
hayat'tan içtiği bu nedenle ölümsüzleştiği efsane olarak yaşamaktadır.
Köroğlunun Kıratı da insan gibi zeki ve anlayışlıdır. Bağdatta Köroğlu yiğitleri ile
esir edilince Kırat kimse beğenip almasın diye kör ve topal taklidi yapar.
Kısa ayrıntılar içinde ve belli davranışları ile Türk destanlarında at temel motif özelliğini taşır. Kahramanın
başarıya ulaşmasında en kuvvetli güçtür. Sahibini tehlikelerden korur, ona yol gösterir,
tehlikelere karşı uyarır, sahip olduğu olağanüstü güç sayesinde ölümlerden kurtarır, onu
başarıya ulaştırır. Atından uzak kalmış olan kahraman, gücünü-kuvvetini ve cesaretini
kaybeder, sıradan bir insan haline düşer.
Savaş meydanında Aşkâr'ı kaybeden Battal Gazi başka bir ata biner; fakat hiç bir
varlık gösteremez ve esir olur. Köroğlu da Kıratını Keloğlan'a çaldırınca bütün gücünü ve
maharetini kaybeder, ne zaman ki Kır atını tekrar eline geçirir o zaman kolu kanadı açılır ve
yenilmez bir güce sahip olur.
At motifi Cengiz Han destanında da aynı özelliklere sahip bulunmaktadır. Türklerde
ata verilen önemi işaret eden bir olay da Oğuz Kağanın Buz Dağına kaçan atını bulup
getiren bir beye Karluk adını vermesi gösterilebilir. Savaşlarda atlar, binicisine göre giydirilip
zırhlandıkları ve atların savaşlarda Alp gibi görev aldıkları Göktürk yazıtlarında işaret
edilmekte, bir ata Alp Salçı adının verildiği yazılmaktadır.
Türklerin geleneklerinden biri de kabileler arasında at yarışları düzenlenmesidir. Atın
kazanması boyun onuru olarak düşünülür. At yarışlarının sonunda savaşların çıktığı bile
olmuştur. Tarihi seyir içinde Türk destanlarındaki alp kişilerin kolu kanadı olan at motifi
bütün Türk destanlarında en önemli motiflerdendir.
Destanlarda başlayan bu tablo Dede Korkut'la bazı halk hikâyelerinde de devam eder.
Destan kahramanlarının atları; Oğuz Kağan-Alaca At, Köroğlu-Kırat, Alpamış-Bayçipar,
Er Töştük Çal Kuyruk, Edige-Timçavar, Battal Gazi-Aşkar biçiminde sahipleri ile birlikte
anılırlar.
d. Rüya Motifi
Rüyalar destan kahramanlarının hareket tarzlarının tayinine ve gelecekteki olaylardan
haberdar olmalarına yaraması bakımından destanlarda önemli bir yer tutar.
Türk destanlarında ilk rüya motifine Alp Er Tunga'ya bağlanan Oğuz destanında Uluğ
Türk tarafından görülen rüyada rastlanmaktadır.
Bu rüyada Uluğ Türk, bir gün rüyada bir altın yay ve üç gümüş ok görür. Oklar kuzeye
doğru, yay da gün doğusundan gün batısına doğru uzanmış olarak belirir. Bu rüyasını Oğuz
Kağan'a anlatır. Rüya Oğuz boylarının geleceği ve teşkilatlanması hakkında bir ön haber
niteliğindedir.
Rüya motifine Dede Korkut, Manas Destanı ve Battal Gazi Destanı'nda da
rastlanmaktadır.
Dede Korkuttaki Salur Kazanın rüyasında evinin üzerine yıldırım düştüğünü,
kurtların evine saldırdığını gördüğünü anlatması üzerine Salur Kazanın avdan dönünce
obasının yağma edildiğini görmesi rüya motifinin önemli örneklerindendir.
Manas destanında Kırgızlara düşman han kızı Akılay, rüyasında bir sele kapıldığını, o
sırada altın yapraklı bir çınara sarıldığını babasına anlatır. Kısa bir süre sonra Şoruh Han
Manasa yenilir ve kızı Akılay da esir kızlarla birlikte Manasa hediye edilir ve Manasın
karısı olur.
Battal Gazinin karısı Gülendam, Battal Gaziyi rüyasında görür ve müslüman olur.
Kısa bir süre sonra da Battal Gazi ile evlenir.
Türk destanlarında rüya motifi iki ayrı özellikte işlenir:
l. Oğuz ve Uygur destanlarında görüldüğü gibi, destanın bütününü etkileyecek ve
destan kahramanının hareket alanını çizecek bir anlayışı sergiler.
2. Bir mücadele üzerine kurulan destanda, kazanılacak başarıları ya da yaşanacak
felaketlerin vaktinden önce hissetmesini sağlar.
Her iki şekilde de bir bakıma toplumun geleceği sergilenir ve kadercilik anlayışı
işlenir.
e. Kurt Motifi
Destanlarda kurt Türk'ün hayat ve savaş gücünün bir simgesi olarak belirtilmiştir.
Şamanizm inancını yaşayan Türkler arasında kurt yaşam ve savaş gücünün önemli bir
işaretidir. Çevik, hareketli ve güçlü bir hayvan olduğu için çeşitli dönemlerde kimi Türk
boylarının bayrak ve flamalarına sembol olarak geçmiştir.
Uygurlara ait Türeyiş Destanında Tanrı bir erkek kurt şeklinde yere inmiş, bir Türk
hakanının kızı ile evlenmiş ve Uygur nesilleri böyle türemiştir, diye anlatılmaktadır.
Göktürk Destanlarında da kurt motifi özenle işlenmiş, Türklerin yeniden çoğalışları bu
motife bağlanmıştır.
Oğuz Kağan Destanı'nda bir ışık içinden çıkarak Oğuz'la konuşan kurt, üç yerde Oğuz
ordusuna yol göstermiştir.
Kurt, destanlarda Börte Çine ve Asena adları ile bir sembol durumunu almıştır.
f. Kırklar Motifi
Türklerin önem verdiği, ona kutsal bir nitelik kazandırdıkları sayıların başında kırk
gelmektedir. Oğuz Kağan Destanı'nda Oğuz kırk günde yürür, kırk günde konuşur, Kaf
Dağının etrafını kırk günde dolaşır, verdiği şölende kırk kulaç yüksekliğinde direk diktirir ve
kırk masa hazırlatır. Dede Korkut, Manas, Battal Gazi, Danişment Gazi ve diğer destanlarda
ise kırk motifi kahramanın etrafında bir kuvvet haline gelen kırk alp veya kırk ereni ifade
eden bir kavramdır.
Her destan kahramanının arkasında ona bağlı kırk alp ya da ereni vardır. Bunlar
hareketlerinde bir bütün halindedirler. Birlikte yaşar, birlikte savaşırlar. Manas Destanı'nda
Manas'ın oğlu Semetey, Talas'ı geçerken düşmanları ile vuruşur ve zorda kalır, o anda göze
görünmez kırk er ona yardıma gelir. Görünmez âlemden gelen kırklar motifi Danişment Gazi,
Battal Gazi ve diğer mistik destanlarda üç değişik şekilde sergilenir.
l. Kırk sayısı ile bazı eşya ve davranışlar sınırlanır.
2. Destanlarda kahramanın etrafında meydana gelmiş kırk alp gücünü ortaya koyar.
3. Kırklar motifi ile görünmez âlemdan gelen koruyucu, güç verici, kutsallığa erişmiş
şahıslar ifade edilir. Alpların yanında bulunan bu kırk yiğit, uşak ya da möle olmayıp hepsi
de bey soyundandır. Alp Konturalı bu kırk yiğit için:
Hey kırk eşim, kırk yoldaşım,
Kurban olsun size başım
biçiminde seslenir.
g. Mağara Motifi
Destan geleneğinde mağara motifi bir inanca bağlı olarak belirgin şekilde
görülmektedir. Bazı Türk boylarında mağara evlerinin bulunduğu bilinmekte olup Türk
şamanizminde yer altının karanlıklarına uzanan mağaralar dünyasının önemi hep ön planda
tutulmuştur. Bütün Türk destanlarında görülen mağara motifine daha çok Göktürk destanlarında rastlanır. Gök Börü Destanında eli ayağı kesilerek bir bataklığa bırakılan
çocuk, bir dişi kurt tarafından denizin kıyısındaki bir mağaraya kaçırılır.
Türk destanlarının ilki diyebileceğimiz Alp Er Tunga destanında da mağara bir sığınak
olarak yer alır. Destanda Alp Er Tunga, iran'ı dört kere istila etmişse de tutunamamış ve
sonunda bir mağaraya sığınıp tek başına orada yaşamaya başlamıştır.
islâmî destanlarda Battal Gazi'nin atı Aşkâr bir mağarada şekil aldığı gibi, rivayete
göre Köroğlu'nun ölümü ile Kırat da bir mağaraya girerek kaybolmuştur. Destanlarda sığınak
ve ana karnı gibi iki değişik şekilde etkili olan mağara motifinin dini geleneklerden
kaynaklandığı da kabul edilebilir.
h. Hızır Motifi
Türk halk kültürünün önemli bir ögesi olan Hızır motifi, destanlarımızda destan
kahramanına yol gösterip yardım eder.
Hızır inancı halen halk arasında Hızır efsaneleri olarak anlatılıp varlığını ve
yaygınlığını korumaktadır.
ı. Geyik Motifi
Türk kültüründe kutsal olarak bilinen hayvanlardan biri de geyiktir.
Kimi Türk destanlarında rastlanan geyik motifi kutsal özelliğini korumaktadır. Bu
nedenle Anadolu'nun çeşitli yerlerinde geyik avlamanın uğursuzluk, hatta felaket getireceğine
inanılır.
Geyiğin kutsallığı nedeniyle geyik boynuzunun kimi evlerde uğur için duvara asıldığı
bilinmektedir.
i. Ok ve Yay Motifi
ilkel çağlarda Türk toplum hayatının en etkili savaş silahı olan ok ve yay da Türk
toplum geleneğinde giderek savaş silahı olmanın üstünde hukuki bir sembol olma özelliği de
kazanmıştır.
Bu anlayış zamanla daha da genişleyerek siyasi bir anlama yükseltilmiştir. Selçuklu
Sultanı Tuğrul Bey'in tuğrası ok ve yaydan meydana getirildiği gibi yine Tuğrul Bey'in
yaptırdığı bir caminin mihrabında ok ve yay motifi işlenmiştir.
Hukuki ve siyasi bir sembol özelliği taşıyan ok ve yay motifi bu anlamı Türk destan
geleneğindeki değerinden almıştır ki en yaygın ve etkili şekli ile Oğuz Destanı'nda görülür.
Uluğ Türk'ün rüyası bunun işaretidir.
Destanlarda ok ve yay unsuru daha çok destan kahramanının hüner ve maharetini
sergilemek için bir vasıta olarak değer kazanır. Bu nedenle ok ve yay destan kahramanlarının
kişiliğini değerlendiren milli bir motiftir.
j. Sihir Motifi
Türk destanlarında sihir motifi de önemli yer tutmaktadır. Uygur Destanı'nda yurt
bütünlüğünün ve halk saadetinin simgesi olarak bilinen bir yada taşı rivayeti bulunmaktadır.
islâmiyetten sonraki Türk destanlarında bu sihir unsuruna fazlaca yer verilmiştir. Örneğin;
Battal Gazi destanında Battal Gazi ile kâfirler savaşırken meydana bir cadı girer ve karşısına
çıkan müslümana karşı efsun okuyunca müslümanların elleri bağlanır, etrafı sularla kaplanır.
Aynı destanın bir başka yerinde de yine bir cadı ağzından ateşler saçan yanındakilerle
Battal Gazi'ye karşı gelir, efsun okuduğu bir tasın içindekini Battal Gazi'ye atınca Battal
Gazinin etrafını alevler kaplar. Ateşin içinden çıkan bir ejderhayı da Battal Gazi okuduğu bir
dua ile etkisiz kılar ve sihir bozulur.
k. Aslan Motifi
Türk kültüründe aslan güç ve kuvvetin sembolü olarak önemli bir yer tutar. Bu
nedenle aslan başı bayrak ve sancaklarda sembol olarak kullanılmış, Orhun kitabelerinin
bulunduğu alanda heykelleri yapılmıştır.
Bazı destanlarda destan kahramanının yardımcısı olarak yer aldığı da bilinmektedir.
