"Avrupalı bize başıboşluk hürriyetini şırınga ederek vücudumuzu ve beynimizi dondurdu, bünyemizi ihtilale verdi, sonra da bizi uzuv uzuv parçalamaya başladı."
ruh hastalığı derecesinde aşırı kuşkulu, kuruntulu bir insan, dinle millet sömürmenin tam örneği. günah diye sokak lambasına bile yasak koydurmuş millet uyanmasın diye. namaz kılsın, yüce sultanına şükretsin, hiç bir söz söyleyemesin. burnunun dibine ruslar anıt diksin, bu anıta karşı çıkana dinsiz desinler. abdülhamid korkağın tekidir.
sultan ıı. abdülhamid’in kişilik özelliklerinden biri olarak gördüğümüz hayır işlemek anlayışı, mimarî faaliyetlere de yansımıştır. devlet bütçesi dışında kendi özel kasasından harcamalar yaptığına dair ifadeler hatıralarında yer almaktadır.[1]
sultanın, yunan harbinde bulunmuş mustafa süleyman isminde bir neferin köyüne bir cami yapılması isteğine, hazine-i hassa’dan masrafının karşılanması ve cami adının ertuğrul gazi olması şartıyla adapazarı hasan fakih köyüne bu caminin inşası ile ilgili olarak irade çıkartmıştır.[2]
ıı. abdülhamid bir bani olarak yaptırdığı eserlerde daha çok islam eklektizmini tercih etmiştir. yıldız saray kompleksi oluşturulurken yapılarda gerek mimarî gerekse süslemede islam mimarîsine özgü elemanların yer almasını sağlamıştır.[3]
bunların dışında sultanın büyük çaplı projeler için girişim yaptığı da görülmektedir. istanbul ve galata rıhtımları inşa ettirildiği dönemlerde[4] ıı. abdülhamid’in projelerinden biri de boğazı birleştirecek bir köprü yaptırmaktır. projesi hazırlatılan köprünün inşası tahttan indirilmesiyle sonuçsuz kalmıştır.[5]
*** askeri yapılar ***
askerî personelin yetiştirilmesi geliştirilmesi için bir çok karakol ve kışla yapıları inşa edilmiş olup ancak birçoğu günümüze kadar ulaşamayıp kayıtlarda kalmıştır.
boğaziçi ve çanakkale’de yer alan istihkam ve bataryaların onarımı ve donanımı öngörülmektedir.[6]
ıı. abdülhamid dönemi içerisinde değerlendirilebilecek ve günümüzde de askerî yapı olarak kullanılan mimari özelliklerini kaybetmiş kâgir bazı yapılar da mevcuttur. genellikle, araf paşa döneminde (1882) inşa edilen bu yapılar; cephanelik, boğaz koruma ve kontrol binalarıdır.[7]
erzurum’da ıı. abdülhamid dönemi inşa edilen askerî yapı örnekleri depo, koğuş, mutfak, tecrid ve yemekhane yapılarından oluşmaktadır. bu yapılar erzurum-dumlu’da yer alıp 1894 yılında şahap paşa tarafından tiranlı binbaşı mahmut mavret bey’e inşa ettirilmiştir.[8]
1888-1889’da yıldız sarayı yakınına orhaniye ve muhabere kışlaları inşa edilmiştir.[9] 1886’da inşa edilen orhaniye kışlası günümüze kadar gelmiştir. günümüzde, türk silahlı kuvvetleri merkez komutanlığı’nca kullanılmaktadır.[10]
istanbul’da, bu döneme ait olarak bilinen diğer askerî yapılar şunlardır:
harbiye askerî yemekhane (1887)[11],
istanbul selimiye tazılar ahırı kışla ek binalar (1893)[12],
beykoz askerlik şubesi (1894)[13],
maltepe cephanelik ve barut deposu (1897)[14],
büyükdere çayırı karakolu (1900)[15],
topkapı sarayı
bağdat kasr-ı hümayun karakolu (1901),
ecdadiye köyü karakolu (1901),
kağıthane karakolu (1901),
kurbağalıdere cephaneliği (1901),
sarıyer subay misafirhanesi (1902).[16]
edirne kıyık tabyası, ilk inşa tarihi olarak, ıı. mahmud dönemi osmanlı-rus savaşına (1828-1829) kadar gitmektedir. 1877-1878 osmanlı rus savaşı sırasında edirne’de yer alan tabyalar yeniden inşa ve güçlendirme çalışmaları başlatılır. kıyık/kıyak tabyası olarak bilinen yapıların müstahkem mevkii girişinde yer alan kitabenin ifadesine göre 1304h./1886m. tarihinde inşa edilmiştir.[17]
edirne’de yer alan bir diğer askerî yapılar ise;
edirne askerî (merkez) hastahanesi(1305h./1887m.)[18],
1317/1900’de inşa edilen ve 1971 yılında da tümen binası olarak kullanılan daire-i münşire(tugay binası) (1889)[19],
karaağaç (timurtaş) askerî hastahanesi (1305h./1889m.)[20],
edirne-uzunköprü askerî karargah binası (1892)[21] ve askerî depo(1321h./1903m.) bu dönemden kalan önemli eserlerdir.
amasya’da yer alan saraydüzü kışlası, mutasarrıf mehmet kemal bey tarafından 1898-1900 yılları arasında inşa ettirilmiştir 1944’de harap olması neticesinde yıktırılarak yerine bugünkü orduevi yaptırılmıştır.[22]
bu dönemde inşa edilmiş diğer askerî yapılar:
afyon askerî depo[23]
antakya kışla[24]
balıkesir-gönen askerî depo (1900)[25]
bayburt askerî depo[26]
bursa karakolu (1906)[27]
bursa askerî depo
bursa-mustafakemalpaşa/kirmastı askerî depo[28]
denizli kışla-askerî depo[29]
denizli-çal karakol[30]
elazığ kışla (1882)[31]
erzincan evrak ve harita mahzeni binası (1893)[32]
erzincan zabitan dairesi (1895)[33]
erzincan hamidiye (harbiye) kışlası (1895)[34]
geyve askerî depo (1900)[35]
gümüşhane kışla[36]
kocaeli-karamürsel askerî depo[37]
mersin kışlası (1896)[38]
siirt kışlası (1901)
trabzon askerî hastahane (1883)[39] ve hamam (1883)[40]
van-başkale kışla (1880)[41]
van’da karakol (1900)[42]
erzurum merkez askerî/maraşal çakmak hastahanesi (1897).[43]
eskişehir eski karagah ve taş depo (1900-1905)[44]
ısparta askerî karargah (1904)[45]
izmir-konak askerî istirahatgâh (1901)[46]
izmir-konak askerî hastane (1890)[47]
kırklareli taş tabya (1882).[48]
askerî alanda ihtiyacın karşılanması amacıyla kurulmuş olan fabrikalar da yer almaktadır. tophane/şeyandir top fabrikası (1881), mavzer tüfek fabrikası, mermi-fişek-barut fabrikası ve ansaldo fabrikaları genelde başkentte kurulmuş örnekler arasında sayılabilir.[49]
*** dini yapılar ***
1- camiler
a) yıldız/hamidiye camii [50]
beşiktaş barbaros bulvarı’nın kuzey kesiminde, yıldız sarayı yolu üzerindedir. asıl adının hamidiye olmasına karşılık daha çok yıldız camii olarak bilinmektedir. cami, ıı. abdühamid’in 1877’de yıldız sarayı’na yerleşmesinden sonra isteği üzerine sarayın hemen yanında inşa edilir. 1882’de sözleşmesi[51] yapılan cami, 1885-86 yıllarında serkis balyan ve dikran kalfa[52] tarafından inşa edilmiştir.[53]
b) beşiktaş ertuğrul camii
c) beşiktaş dikilitaş camii[54]
d) beşiktaş orhaniye kışlası camii
yapının güney cephesinde bulunan ve ıı. abdülhamid’in tuğrasını taşıyan kitabesi 1303h./1887m. tarihini vermektedir.[55]
e) beşiktaş raif ağa camii
f) kütahya yeşil/hamidiye camii[56] recep ağa mescidi olarakta bilinen yapı 1905-1906’da inşa edilmiştir.[57]
g) bolu tabaklar camii.[58] bolu merkez, izzet baysal caddesi üzerinde yer alan cami, kitabesine göre 1310-1315h./1893-1897m. tarihinde yapılmıştır.[59]
h) balıkesir hamidiye camii 1898’de inşa edilen yapı, kitabeye göre 1908’de yeniden inşa edildiği ifade edilmektedir.[60]
i) izmir salepçioğlu camii[61]
j) adana-kadirli hamidiye camii[62]
k) çamlıca- bodrumi camii. 1891 yılında sultanın yardımı ve şeyhülislam ömer lütfi efendi’nin çabalarıyla inşa edilmiştir.[63]
l) ümraniye/cevher ağa camii. 1897 yılında sultanın yardım ve emriyle cevher ağa tarafından yaptırılmıştır.[64]
m) üsküdar altunizade burhaniye/ıı. abdülhamid camii. 1902’de sultan ıı. abdülhamid tarafından inşa ettirildiği giriş kapısında yer alan kitabede ifade edilmektedir.[65]
n) büyükada hamidiye camii. 1892-1893 yılında sultanın emri ile inşa edilmiştir.[66] 1893-94 istanbul depremi neticesinde yeniden inşası[67] ve 1901’de de onarımı söz konusudur.[68] 1984 yılında adalar belediyesi tarafından onarımı sırasında tuğralı kitabesi kaldırılmıştır.[69]
2- türbeler
a) beşiktaş şeyh zafir türbe-çeşme-kitaplığı beşiktaş serencebey’de ertuğrul camii arazisi üzerinde bulunmaktadır. ıı.
abdülhamid tarafından mimar raimondo d’aronco’ya yaptırılan türbe 1904-1905 yılında tamamlanmıştır.[124]
türbe, kitaplık ve çeşme[125] yapı üçlüsü birlikte yer almaktadır.
şeyh muhammed zafir, trablusgarp derne yakınlarında mısra kasabasından sultan tarafından istanbul’a çağrılmış olup şazeli tarikatının başıdır.[126] ıı. abdülhamid tarafından ertuğrul camii ve civarına yerleştirilerek hamidiye, orhaniye, ertuğrul camilerinin vakıfları bu dergaha bağlanarak gelir kaynağı da sağlanmıştır.
b) cağaloğlu mahmud nedim paşa türbesi
istanbul’da yer alan bu iki örnek dışında; samatya rıza efendi türbesi, fatih camii gazi osman paşa türbesi (1901)[127], edirnekapı çerkez hasan türbesi, eyüp ahmed said efendi türbesi, abdülezel paşa türbesi yer alır.[128]
anadolu’da ise, bu dönemde inşa edilen ve dönem için özgün yapı niteliğinde olan türbe örneklerine pek rastlanmamaktadır. daha çok dönem öncesine ait dinî ve siyasî kimliği ön plana çıkan kişilere ait türbelerin yeniden inşası söz konusudur. bu örneklerin bazıları şunlardır:
ankara-şeyhler şeyh ali semerkandi türbesi
ankara taceddin veli türbesi
bilecik-merkez şeyh edebali türbesi (1898)[129]
bilecik-söğüt ertuğrulgazi türbesi (1757 ve 1886)[130]
bolu-göynük akşemseddin, emir sekini/ömer sikkin türbesi
bolu aşağı tekke türbesi (1884)[131]
bitlis şeyh muhammed efendi türbesi, hoca hasan türbe ve zaviyesi (1882) ve küfrevi türbesi ve zaviyesi (1898)[132]
çanakkale-gelibolu zeynel arabi türbesi
çanakkale-bolayır gazi süleyman paşa türbesi
çorum-hıdırlık mevki süheybi rumi türbesi
edirne gazi mihal türbesi ve edirne eserleri (1900) (189 cami ve mescit, 22 tekke ve zaviye, 22 imam ikameti için ev, 1 hamam, 4 dükkan, 6 değirmen, 8 sebil, 27 medrese, 16 mektep, 1 kütüphane, 27 suyolu, 6 köprü, 4 bedesten, 15 imaret inşa ve tamir edilmiştir.)[133]
erzincan tercan mama hatun türbesi
kütahya-domaniç çarşamba köyü haymeana türbesi (1892)
tarsus danyal peygamber türbesi
trabzon-boztepe ahi evren dede türbesi (1890)[134]
mardin şeyhhamid türbesi (1880-81)[135]
kayseri zeynel abidin türbesi (1885)[136]
akşehir nasrettin hoca türbesi (1906).[137]
1) medreseler
bu dönem medreselerinden bazıları şunlardır:
bursa muallim medresesi/mektebi ibtidaisi (1906)[143]
kayseri-develi şıhlı kasabası hamidiye medresesi (1891-92)[144]
amasya’da saraçhane medresesi (1882), mehmed bey medresesi (1890) ve sofular medresesi (1892)[145]
çankırı’da hamidiye medresesi (1906)[146]
ve buğday pazarı medresesi (1891)[147]
ürgüp mehmet şakir medresesi (1899)[148]
çorum iskilip hamidiye ve osmaniye medreseleri (1892)[149]
samsun süleyman paşa medresesi (1904).[150]
a) idadiler
abdülhamid dönemi’nde türkiye’de açılan idâdîler şunlardır[151] :
adana (inşa 1885), ankara (inşa 1884), balıkesir (inşa 1885), bursa (inşa 1888-89), izmir (inşa 1887), konya (inşa 1889), kütahya (inşa 1892), diyarbakır (inşa 1891-92), sivas (inşa 1892), trabzon (inşa 1884-85), amasya (inşa 1895), bilecik-söğüt (inşa 1903), yozgat (inşa 1909), çanakkale (inşa 1892), çankırı (inşa 1891-93), elazığ (inşa 1886), istanbul-çatalca (inşa 1894), izmit (inşa 1887), manisa (inşa 1887), mardin (inşa 1902) ve aydın (açılış 1891), antalya (açılış 1898), bilecik (açılış 1906-07), erzurum (açılış 1889), kayseri (açılış 1893) niğde (açılış 1902).
bolu (inşa 1884-5/çevrilme 1888), edirne (inşa 1882/çevrilme 1891), kastamonu (inşa 1885), kırşehir (inşa 1890/çevrilme 1894), burdur (çevrilme 1906), kırklareli (çevrilme 1892), maraş (çevrilme 1902), samsun (çevrilme 1892) ve tokat (çevrilme 1902) rüştiye olarak inşasına karar ve izin verilen şehirlerdir.
denizli (açılış 1874/çevrilme 1892), ısparta (açılış 1861/çevrilme 1902) ve sinop (açılış 1871/çevrilme 1893) idâdîleri dönem öncesi örneklerdir.
bu örnekler rüştiye iken idâdîye çevrilmesi söz konusudur.
çorum (1897’de ilk inşasında ev/1900’de çevrilme) ve istanbul-kabataş (aşiret mektebi/açılış 1908) idâdîleri farklı yapılar olup sonradan idâdîye çevrilmişlerdir.
ıı. abdülhamid döneminde, idâdî olarak inşa edilen 20, açılışı yapılan 6; rüştiye olarak inşa edilip idâdîye çevrilen 5, inşa tarihi bilinmeyip idâdîye çevrilen 5; erken örnekli rüştiye olarak açılıp idâdîye çevrilen 3 ve farklı yapı tipinde olup idâdîye dönüştürülen 2 idâdî olduğu ortaya çıkar.[152]
ı- ilk inşasında “idâdî” olarak açılan okullar:
1- adana idâdîsi
1883-84 tarihinde adana valisi abidin paşa tarafından seyhan nehri kenarında askerî idadî olmak üzere başlattığı bina 1885’te tamamlanmıştır. giriş kapısında yer alan kitabenin ikinci kısmında;
“bulunabilen bazı karşılıklardan maada vilâyet ahâlisinin muaveneti külliyei naktiyesile işbu binayı âli mektebi rüşdii askerî namına inşa olunmuştur” ibaresi yer alır.
[153]
maarif nezaretinin emriyle bina, dört sınıflı rüştiye mezunlarını almak suretiyle beş sınıflı gündüzlü “mülkî idadî” olarak açılmıştır. [154] 1900’de beş sınıftan yedi sınıfa çıkarılmış ve yatılı kısım ilâve edilmiştir. 1885’te rüştiye mezunlarını almak üzere sivil beş senelik idâdî olarak açılmıştır. daha sonra yedi senelik idâdî hâline gelmiştir. sultanî ve erkek lisesi olduktan sonra 1934’te kız lisesine verilmiştir.
adana kız lisesi olarak bilinen yapı günümüzde deprem nedeniyle kullanılmamaktadır. yapı, halen il milli eğitim müdürlüğüne ait bir bina olarak gözükmektedir.[155]
2- ankara idâdîsi
1884 yılında vali sırrı paşa döneminde asıl binanın temeli atılır. 1887’de tamamlanarak 1888 yılında beş senelik idâdî hâlinde, 300-350 öğrenci kapasitesiyle eğitime başlar.[156] ankara idâdîsi, “taş mektep” olarak da adlandırılır.[157]
3- antalya idâdîsi
1898’de antalya’da beş sınıflı “idâdî” adı ile bir mektep açılır. aynı yıl beş sınıf oluşturulamayınca dört sınıf açılır. 1899’da bu dört sınıfa bir sınıf ilâve edilip beşinci bir sınıf açılarak tam devreli “liva idâdîsi” şeklini almıştır.[158] 1902’de tamir olmuştur.[159] 1904’de altı yıllık idadî hâlinde eğitime devam eder. 1905’de altıncı sınıf kaldırılarak önceki gibi beş senelik liva idâdîsi hâline dönüştürülerek 1914 yılına kadar bu durum devam etmiştir. 1916 yılında “sultanî” olmuştur.[160]
cumhuriyet dönemi, 1925-26’da “orta mektep” unvanını almıştır. 1926-27 “karma orta mektep” unvanını almıştır. 1933 lise unvanını almıştır. günümüzde antalya lisesi olarak işlevini sürdürmektedir.
4- aydın idâdîsi
1891 yılında “idâdî” adı ile açılan okulun 200-250 öğrenci kapasitesi sahip bir şekilde inşa edilmiştir. 1927-28 yılında yatılı “sanayi idâdîsi”’ne dönüştürülür.[161]
5- balıkesir idâdîsi
1885’de inşa edilmiştir.[162] 1898 depreminde yıkılmıştır. 1902’de onarım görerek tekrar eğitime açılır. osmanlıca onarım kitabe transkripsiyonu şu şekildedir:
“hareket-i arzdan rahnedar olan işbu idâdî-i mülki es-sultan el gazi abdülhamid-i sani efendimiz hazretlerinin ahd-i
hilafetpenahilerinde îmar olunmuştur. tarih-i inşa 1312 tarih-i tamir 1318.”[163]
1913 yılına kadar değişik binalarda beş ve yedi sınıflı olmak üzere eğitime devam etmiştir. balkan savaşı döneminde, selanik sultanîsi, balıkesir’e nakledilerek eğitime burada devam edilmiştir. sultanî oluşundan 1919 yılına kadar yatılı olarak devam eden okul, 1919-20 ders yılından itibaren gündüzlü ve dokuz sınıflı oluyor. 1921’den 1932 yılına kadar darülmuallimin olarak hizmet görür. 1933’te ortaokul, 1936’da balıkesir lisesi olan yapı günümüzde balıkesir üniversitesi fen-edebiyat fakültesi olarak işlevini sürdürmektedir.
6- bursa idâdîsi
1886 yılında bursa’nın velişemsettin mahallesinde akif paşa konağı’da “mülkiye idâdîsi” adı ile iki sınıf olarak açılmıştır.[164] 5.12.1887’de bakanlar kurulu’nca inşaat kararı alınmıştır.[165] 1888’de asıl binanın temel atma merasimi yapılmıştır. okula devlet tarafından 297.870 kuruş bütçe ayrılmıştır. asıl binanın mimarî birimi olan lâboratuar, yatakhane, yemekhane, teneffüshane bölümleri 1903-1906 yılları arasında ve hamam 1911 senesinde ikmal olunur.[166] 1910-11 ders yılında mektebi sultanî ve 1923-24 ders yılında da lise unvanını almıştır.
halen bursa erkek lisesi olarak hizmet vermektedir.
7- diyarbakır idâdîsi
1891-92’de hacı hasan paşa tarafından inşa ettirilmiştir.[167] yapının kuruluşuyla ilgili kayıt, 1316 maarif salnamesinde yer almaktadır.[168] 1905’te onarım görmüştür.[169] 1892’den 1898’e kadar beş sınıflı idâdî, 1898’den 1903’e kadar
yedi sınıflı idâdî, 1903’ten 1910’a kadar beş sınıflı idâdî, 1910’dan 1913’e kadar yedi sınıflı idâdî, 1913’ten 1915’e kadar tam devreli sultanî, 1915’ten 1921’e kadar bir devreli sultanî, 1921’den 1925’e kadar tam devreli lise, 1925’ten 1933’e kadar orta mektep, 1933’ten itibaren de tam devreli lise açılmıştır.[170]
yapı günümüzde il milli eğitim müdürlüğü idari binası olarak kullanılmaktadır.
8- erzurum idâdîsi
1889’da beş sınıflı bir idâdî açılmıştır.[171] 1892’de yeniden inşa edilip 1900’de onarım görür.[172] erzurum idâdîsi 1893-94’de ilk mezunlarını vermiştir. 1895-96 yılından itibaren tam teşekküllü olarak kurulan yedi senelik idâdî 1913 yılına kadar devam etmiş, bu yıldan itibaren 12 yıllık sultanîye çevrilmiştir. ı. dünya savaşı sırasında hastahane olarak kullanılmıştır.
9- izmir idâdîsi
izmir idâdîsi 1887’de inşa edilir. beş senelik idadî olarak eğitim görür. 1889’da ilk mezunlarını vermiştir. 1890’da yedi sınıflı olmuş ve 1910’da sultanîye çevrilmiştir.
10- kabataş idâdîsi
1908’de ıı. abdülhamid’in fermanıyla, kabataş’ta aşiret mektebi olarak kullanılan binada[173], hasan tahsin bey yönetiminde, yedi senelik idadî hâlinde açılmıştır. 1909’da eğitime başlar. 1907-1908 ders yılında ilk mezunlarını vermiştir. 1912’de sultanî’ye çevrilmiştir. 1919’da yatılı olmuştur. 1923-1924 yılından itibaren okulun adı kabataş erkek lisesi olmuştur.
günümüzde feriye sarayları olarak bilinen binada eğitim devam etmektedir.[174]
11- kayseri idâdîsi
1893 yılında “mektebi mülki idâdîsi” olarak kurulmuş ve 1897-1898’de ilk mezun vermiştir. 1903’de idâdî altı sınıfa çıkarılmış ve aynı yıl birinci katı hazırlanan şimdiki binasına taşınmıştır. 1906’da onarım görmüştür.[175] 1921 senesinde ankara sultanîsi ile birleştirilmiş ve on iki senelik yatılı sultanî olmuştur. 1927 senesinde maarif vekâletince cizvitlerden satın alınan iki parça bina mektebe dahil edilmiştir.[176]
günümüzde kiçikapı semtinde kayseri lisesi olarak hizmet vermektedir.[177]
12- konya idâdîsi
1889 tarihinde, konya valisi esat paşa tarafından darulmuallimin olarak, selçuklu dönemi inşa edilen nizamiye medresesinin bulunduğu arsa üzerine, inşa edilmiş ve “idadî” adı ile açılmıştır.[178] idâdî, dördü idadî üçü rüştiye olmak üzere yedi sınıftan meydana gelip yedi senelik idadî olarak eğitim vermiştir.[179] 1891’de gureba hastahanesi olarak yaptırılan binaya taşınmıştır.[180] 1893 yılında, ısparta, burdur, niğde ve antalya çevresinden gelen öğrenciyi barındırabilmek amacıyla yatılıya çevrilir. 1898’de yeniden inşa edilir.[181] 1904’de binaya, salon, yemekhane ve depo yapılmıştır. dönemin valisi ferit paşa 1906’da ikinci ve üçüncü katını yaptırarak genişletmiştir. 1913-14’de 10 dershane, kütüphane, müdür ve öğretmen odalarını içeren birimler eklenip genişletilerek 12 sınıflı sultanîye çevrilmiştir.
cumhuriyet döneminde konya erkek lisesi adını alır.
13- kütahya idâdîsi
1884 yılında mutasarrıf tevfik paşa’nın girişimleri sonucunda 1889’da “idadi mülki” olarak temeli atılmıştır. hacı yusuf adındaki şahıs okulun yapılmasında büyük katkıları olmuştur. hükümetçe 1000 lira kadar bir yardım yapılmış ve binanın inşaatı 1892 yılı içinde bitmiştir. 1892-1893 ders yılında “liva idâdîsi” olarak açılmıştır.[182] 1913-1914 ders yılından itibaren ziraat idâdîsi şeklini almış ve 1917-1918’de sultanîye çevrilmiştir. kurtuluş savaşı döneminde alay kumandanlığı ve askerî hastahane olarak kullanılmıştır. 1933’de bir yangınla, binanın ahşap kısmı tamamen yanmış,
yalnız yontma taştan yapılma kalın dış duvarları kalmıştır. 52 bin liralık ödenekle yanan binanın betonarme olarak tamirine, yeniden inşasına girişilmiştir. 1938 de asıl binasına taşınabilmiştir.
bugün kütahya lisesi olarak hizmet vermektedir.
14- sivas idâdîsi
1890 yıllarında vali sırrı paşa ve hâlil rifat paşa, gündüzlü idâdî olmak üzere temellerini atmıştır.[183] 1892 tarihinde mazlum paşazade mehmed memduh bey zamanında bitirilmiştir.
bugün kongre binası olan yapıda sergilenen kitabesinde;
“şevketlü gazi abdülhamid han-ı sani hazretlerinin zaman-ı saltanatlarında rütbe-i bala ricalinden mazlum paşa-zade mehmed memduh beg efendi’nin sivas vilayeti valililiğinde işbu mekteb-i i’dadi-i mülki inşa olundu. 12 rebiül-evvel sene 1310, mahmud edib-i sivasi” ibaresi yer almaktadır.[184]
1912-13’de bina tamir görmüş olup saçaklar düzeltilmiştir. 1930 yılında okulun arka bahçesinin yer aldığı bölümde cadde nedeniyle mutfak, kiler ve hamamla yine bu kısımda bulunan kale duvarı yıkılmıştır. yıkılan bu birimlerin yerine binanın batı cephesinde yer alan mescit ve bir ev istimlâk edilerek yeni inşaat yapılmıştır. 1933’de bir pansiyon binası oluşturulmuştur.
15- trabzon idâdîsi
1884’de vali sırrı paşa döneminde inşa edilmiştir.[185] aynı yıl içinde “mülki idâdî” olarak eğitime başlar. 1892-93’de ilk mezunlarını verir. 1909-10 da sultanî adını alır. 1934’de binanın eskimesi nedeniyle muallim mektebi olan şimdiki lise binasına nakledilir.[186]
16- yozgat idâdîsi
halkın yardımları sonucu 1909’da inşası tamamlanır.[187] balkan savaşı döneminde manastır sultanîsi bu binaya nakledilir. 1924’de ortaokula dönüştürülür.
günümüzde de yozgat lisesi olarak işlevini sürdürmektedir.
17- amasya idâdîsi
1895-1897 yılında beyler sarayı (pirler parkı)’nın bulunduğu yerde idâdî olarak inşa edilmiştir.[188]
ilk yıl, üç sınıf teşekkül etmiş, ilk mezununu 1897’de vermiştir. 1914’de maarif idaresine ait olan binaya taşınmış, eski okul binası askerîyeye devredilmiştir. 1914 martına kadar askerî hastahane olarak kalmış bu tarihte tekrar okul hâline dönüştürülmüştür. 1916’da sultanîye çevrilmiştir. 1925 senesinde ortaokul yapılmıştır.[189] 1939 yılındaki deprem sonrası harap olan yapı yıktırılmıştır.
21- çankırı idâdîsi
çankırı, kastamonu iline bağlı bir sancak iken kastamonu valisi abdurrahman paşa, çankırı mutasarrıfı tahir bey’e bir idâdî mektebi yaptırmasını emredip çankırı’ya gelerek 1302h./1886m.’de temelini atar. yapı, idâdî mektebi adı ile başlanmış ve bitirilmiştir. binanın kâgir kısımları bitince üç yıl süresince inşa durmuştur. ahşap kısmın inşasına 1891 tarihinde başlanmış ve 1893’de mutasarrıf abdülgani paşa döneminde bitirilerek eğitime başlamıştır.[192]
31 ağustos 1925’de m. kemal atatürk’ün şapka inkılabı nedeniyle çankırı’yı ziyareti sırasında bu binada kalır. milli eğitim müdürlüğüne bağlı birimler olarak çeşitli dönemlerde hizmet veren yapı, 1995’ten bu yana anadolu güzel sanatlar lisesi binası olarak hizmet vermektedir.
22- elazığ idâdîsi
1885-1886 yılında mekteb-i idâdî-i hamidiye-i mülkiye-i şahane[193] adı ile harput-elazığ arasında hüseynik köyü, aslanpınarı denilen yerde, devlet bütçesinden, kâgir bir idâdî binası yapılmıştır.[194] 1911’de sultanîye çevrilmiştir. 1917-18 yılı binanın darlığı nedeniyle mektep almanlardan kalma yarı kâgir yarı ahşap bir binaya ve 1920-22 yılında hacı kerimin evine nakledilmiştir.[195]
günümüzde 8. kolordu merkez komutanlığı karargâh binası olarak kullanılmaktadır.[196]
24- izmit idâdîsi
idâdînîn temelleri, maarif nezaretinin emriyle gönderilen plânlara göre, 1884 yılında atılmıştır. 1887’de resmi açılışı yapılmıştır.[198] 1888’de idâdî adını alır. 1913 senesinde sultanîye çevrilir. ı. dünya savaşı sırasında hastahane olmuştur. 1922’de ortaokul olarak açılmıştır. 1931 yılında maarif vekâletince verilen 10 bin lira ödenekle bina, dönem özelliklerine göre, tamir edilmiş ve tekrar ortaokul olarak açılmıştır. 1956-57’de konser salonu olarak işlev görür.[199]
25- manisa idâdîsi
1886 tarihinde idadî adı ile temeli atılan bina, 1887’de bitirilmiştir ve resmi açılışı yapılarak eğitime başlamıştır.[200] üç sınıf rüştiye ve iki sınıf idadî olmak üzere beş senelik sancak idâdîsi hâlinde oluşturulmuştur. 1899-1909’da onarım görmüştür.[201] 1916 senesinde sultanî olmuştur. 1923’te liseye dönüştürülmesine rağmen bir devreli eğitim vermesi nedeniyle muhtelit (karma) ortaokul hâline dönüşür. 1945’te kesin olarak lise olur ve 1958’deki yangınla tahrip olup okula ait kayıtlarda yok olunca aynı yıl yapı yıktırılır. 1967’de şehitler ilkokulu olarak kullanılmaya başlanır.
günümüzde mevcut yerinde şehitler ilköğretim okulu olarak modern binada hizmet vermektedir. yapıdan günümüze sadece eski fotoğrafları kalmıştır.[202]
26- mardin idâdîsi
1901’de diyarbakır valisi hâlit paşa tarafından, muzafferiye medresesi yıktırılarak, halktan toplanılan paralarla idâdî inşa edilmiş ve 1902 tarihinde mardin idâdî mektebi adı ile açılmıştır.[203]
27- niğde idâdîsi
1902’de beş senelik liva idâdîsi açılmıştır.[204] bu beş sınıfın üçü rüştî ve ikisi idâdî sınıfları idi. 1915 de yatılı sultanî hâline getirilir.[205]
28- çorum idâdîsi
asıl bina, 1897 yılında mal müdürü rifat bey tarafından ev olarak inşa edilir. 1900’de malîye tarafından haczedilip maarife devredilerek idâdî olarak açılmıştır.[206]
1921-22’de hastahane olarak kullanılıp 1923 tarihinde idâdî, sultanîye çevrilmiştir. bundan sonra bir kez tamir görmüş ve 1932-33’de ortaokul olarak hizmet vermiştir.[207]
ıı- “rüştiye” olarak inşa edilip “idâdî”ye çevrilen okullar:
1- denizli idâdîsi
1874’de rüştiye olarak açılmıştır. 1892’de dört sınıflı ve iki yıl sonra da beş sınıflı liva idâdîsi şeklini almıştır.[208] daha sonra adı “sanat idâdîsi” olur. 1922 de sultanî mektebe dönüştürülür.[209]
bina günümüzde yok olmuştur. günümüzde mevcut yerinde denizli belediyesi’ne ait oda tiyatrosu vardır. günümüzde yer alan denizli lisesi ise, 1915’te mutasarrıf tevfik bey tarafından inşa edilir.[210]
2- edirne idâdîsi
1882’de edirne valisi kadri paşa tarafından “rüştiye” olarak açılmıştır.[211]
giriş kapısı üzerinde yer alan kitabede:
başvekil esbâk ebhetlü, devletlü kadri paşa hazretlerinin eseri mesaisi olarak binüçyüz sene-i hicriyye-i kameriyyesinde inşa olunmuştur. 1300 ifadesi yer almaktadır.[212]
1884-1887’de vali hacı izzet paşa zamanında birinci yapıya benzer ikinci bir bina inşa edilmiş ve her iki bina bir koridorla birbirine bağlanmıştır. bu suretle meydana gelen ve “mektebi idadî mülkî” adını alan gündüzlü okul, 1892’de yatılıya çevrilmiştir. 1909’da sultanî olur.[213]
1923-25’de bugünkü liseye dönüştürülür.
4- samsun idâdîsi
1892’de mutasarrıf cavit bey döneminde, mevcut rüştiye beş sınıflık liva idâdîsine dönüştürülmüştür. 1912’de samsun lisesi olarak adlandırılan binanın inşasına başlanmış ve 1912-1913’de “ticaret idâdîsi”ne çevrilmiştir. 1914’te sultanîye dönüştürülmüştür. ı. dünya savaşı sırasında hastahaneye çevrilmiştir.[218]
5- bolu idâdîsi
1884’de bolu mutasarrıfı ismail kemal bey tarafından temeli atılan bina 1886’da rüştiye olarak açılmıştır.[219] iki katlı ve kâgir olarak inşa edilen yapı hisartepe mevkiinde bulunmasından dolayı “hisar mektebi” olarak da anılır. 1887’de açılışı yapılan ve eğitime başlayan bina bu tarihte henüz idadî değildir. ilk idadî sınıfı, 1888’de açılmıştır. 1892-1893 ders yılından başlayarak beş sınıflı idadî hâline gelmiştir. 1911’de çıkan bir yangınla binanın, çatısı ve ahşap kısımları yanmıştır. 1913-14’de üzerine bir kat ilave ile yenilenmiştir. bina üç katlı bir hale dönüşüp aynı yıl sultanîye çevrilerek yatılı olmuştur.[220]
6- burdur idâdîsi
1906 yılında mevcut bulunan üç sınıflı rüştiyeye iki sınıf daha eklenerek 5 yıllık idâdîye çevrilir.
yapı bugün burdur ilköğretim okulu olarak hizmet verip özgün hâlinden bir şey kalmamıştır.[221]
7- ısparta idâdîsi
bina rüştiye olarak 1861’de açılır. 1902’de altı sınıflı liva idâdîsine dönüşür.[222]
günümüzde il milli eğitim müdürlüğü idarî binası olarak hizmet görmektedir.
8- kırklareli idâdîsi
1892’de mevcut rüştiye mektebine iki sınıf ilâve ile ilk defa olarak beş sınıflı ve yalnız erkeklere mahsus idadî açılmıştır.
9- kırşehir idâdîsi
1889’da ankara valisi giritli sırrı paşa’nın girişimleriyle, kırşehir mutasarrıfı saffet paşa tarafından yaptırılmağa başlandı. 1890 tarihinde tamamlanmıştır. mevcut rüştiye bu yeni binaya nakledilmiştir. 1903’te onarım görmüştür.[223]
1894 yılına kadar üç senelik rüştiye olarak kalmış ve 1894 yılında iki sınıf ilâve edilerek beş yıllık idâdî şekline dönüşmüştür. ilk mezununu 1895-96’da vermiştir.
10- maraş idâdîsi
1902 yılına kadar maraş’ta yer alan en büyük okul rüştiyedir. bu tarihte altı sınıflı bir idadî açılmış ve eski rüştiye binasına yerleştirilmiştir. 1904’de bir sınıfı kaldırılmış ve beş sınıflı idadî olarak 1915’e kadar devam etmiştir. 1908’de onarım görmüş[224] ve 1919’da darülmuallime çevrilmiştir. 1921’de maraş sultanîsi olmuştur. 1924’de ortaokula dönüşür.[225]
11- sinop idâdîsi
1871’de açılan dört sınıflı rüştiye mektebi, 1893 tarihinde ortadan kaldırılarak yerine beş senelik liva idâdîsi açılması kararlaştırılmıştır.[226]
günümüzde il milli eğitim müdürlüğüne bağlı öğretmenevi olarak hizmet vermektedir.
12- tokat idâdîsi
1902’de üç sınıflı rüştiye ve iki sınıflı idâdî şekline dönüşmüştür.[227]
d) diğer mektepler
1- diyarbakır sanayi ve ticaret mektebi
1894-1895’te vali hâlit paşa tarafından muallim mekteb-i olarak inşa ettirilmiştir.[234] sonrasında ziraat ve sanayinin geliştirilmesi amacıyla sanat okuluna çevrilmiştir.[235]
2- kastamonu sanayi mektebi
1895’te vali hâlit bey tarafından temeli atılan mektep 1897 yılında tamamlanmıştır. hükümet meydanında bu dönemde inşa edilen sanayi mektebi günümüze gelememiştir.[236]
3- konya-hamidiye sanayi mektebi
günümüzde il özel idaresi olarak kullanılmaktadır.
2) saat kuleleri
saat ve çan kuleleri, yerleşim birimlerinin bulunduğu kentlerin görülebilen yüksek ya da merkezi yerlere, cami, saray, köşk, kilise gibi yapıların yakınında halkın toplanabileceği bir meydan gibi hâkim alanlarda inşa edilmişlerdir.
abdülhamid dönemi saat kulesi yapımı, en yoğun şekilde ve osmanlı topraklarının hâkim olduğu büyük kentlerde görmek mümkündür. bu yoğunlukta, sultanın tahta çıkışının 25. senesi nedeniyle inşa edilmiş olması büyük etkendir. saat kuleleri genellikle saray tarafından ya da valilerce yaptırılırdı. osmanlı döneminde, saat kuleleri halkın zamanını ve bilhassa namaz vakitlerini öğrenmeleri için inşa edilmiştir. bazı saat kulelerinde bulunan çanlar sayesinde şehirde çıkan yangınların duyurulmasının amaçlandığı da görülmüştür (çanakkale saat kulesi örneği gibi).
bundan başka meteoroloji olayları hakkında bilgi edinmek için barometre, rüzgar gülü gibi araçlar konulmuştur (dolmabahçe ve kayseri saat kulesi örneği gibi).
1- adana saat kulesi
2- ankara saat kulesi
ankara kalesi hisar kapısı üzerinde yer alan kulenin, üç satırlık kitabesinde şu ifade bulunmaktadır:
“sultan-ı zaman hazret-i abdülhamid han-ı sani asr-ı cihanbanilerinde vali-i vel âsan-ı vilayet devletlu sırrı paşa’nın asâr-ı himmet-i ve izzetlu el hac süleyman refik efendi nezaretiyle……
işbu saat vaz kılındı, sene 1302.[285]
3- bilecik saat kulesi
4- bursa saat kulesi
2 ağustos 1904 yılında vali reşit mümtaz paşa ve belediye reisi mehmet emin bey tarafından başlatılan kule inşası, 31 ağustos 1905 yılında tamamlanarak törenle açılmıştır.[286]
5- çanakkale saat kulesi
kulenin kaide kısmında bulunan çeşme üzerinde yer alan kitabede:
pir şehinşahın zülal-i himmeti eyledi reyyan mülkü milleti
-barek allahu hazret-i abdülhamid oldu her ferdin medar-ı raveti
ya ilahiseh bağışla millete iştimal etti cihane niğmeti
güney giriş kapısı üzerinde yer alan kitabede şu ifade mevcuttur[288] :
şehinşah-ı zaman abdülhamid han-ı keremkârın
ferman-ı kiramından hasan paşa-yı bihemta
bütün evkatını vakf eyledi ihya-i hayratta
muvvaffak eylesun her dem anı amalîne mevla
bu saat kulesi ez cümle hayrat-ı güzininden
yapıldı yümn-ü evferle bu şehri eyledi ihya
çıkup bir vakt-i eşrefde yazıldı babına tarih
bu mikat-i celili yapdı bak lütfi hasan paşa, 1312.
7- yıldız sarayı saat kulesi
yıldız/hamidiye camii avlusunun köşesinde yer alan kulenin, güney kapısı ve tüm yönlerde bulunan pencere üzerlerinde yer alan kitabelerdeki ifadeye göre, 1892-1893 yılında ıı. abdülhamid tarafından inşa ettirilmiştir. kule yaklaşık 20m. yüksekliğinde, alttan üste doğru incelen kare prizmal gövdeye sahiptir. kulenin, en üst kısmı kubbe ile örtülü olup bunun alt kısmında, doğu ve batı yönünde saat, kuzey ve güney yönünde de gül pencereler yer alır.[289]
8- dolmabahçe saat kulesi
dolmabahçe sarayı saltanat kapısı ve bezm-i alêm valide sultan camii arasında yer alan kule, sultan ıı. abdülhamid tarafından inşa ettirilmiştir. kule, sultanın emri ile 1890 yılında inşasına başlanılıp 1894’de de bitirilmiştir.[290] kule, inşaatı tamamlandıktan kısa bir süre sonra 1898 yılında padişah’ın emriyle değişikliğe uğramış, üst kısımda yer alan sütun kaldırılarak yerine termometre konmuştur. sarf edilen yirmi iki bin beş yüz yirmi beş kuruş yirmi altı para hazine-i hassa tarafından ödenmiştir.
9- şişli/hamidiye etfal hastahanesi saat kulesi
şişli etfal hastahanesinin bahçesinde yer alan kule, 1907 yılında mimar raimondo d’aronco tarafından inşa edilmiştir. kulenin biçim özelliklerinden kaynaklanan tasarım anlayışının yıldız çini fabrikası gibi bir biçimlenişe sahiptir.[291] kule, hastahanenin aksine, orjinalitesinden bir şey kaybetmeden günümüze kadar ayakta durabilmiştir.
10- izmir saat kulesi
abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yıldönümü nedeniyle 1901 yılında dönemin valisi kamil paşa tarafından oluşturulan bir komisyonca mimar s. raymond’a inşa ettirilmiştir.[292] kule, 25m. yüksekliğinde, dört katlı ve sekizgen bir kaideye sahiptir. beyaz mermer ve kesme taş malzemeyle yapılmıştır. kule üzerinde, galeri ve çeşmelerde kullanılan yeşil ve pembe renkli sütunlar marsilya’dan getirtilmiştir.[293] kulede kitabe mevcut olmayıp gövde kısmında yer alan atnalı kemerli küçük balkonumsu, kuzey ve batı yönünde yer alan pencerelerde kabartma şeklinde ıı. abdülhamid’in tuğrası yer aldığı bilinir.[294] ancak bu tuğralar, 1927’de çıkarılmış olan ilgili kanun uyarınca kaldırılarak yerine ay-yıldız kabartması yapılmıştır.[295] gövdenin üst kısmında dört yüzeyde de saat yer alır. bu saatler alman imparatoru ıı. wilhelm tarafından hediye edilmiştir.[296] kulenin çanının bulunduğu en üst kısım 1974 depreminde yıkılmış ancak 1976 yılında onarılmıştır. bugünkü konak meydanında bulunan saat kulesi, kentin simgesi hâlini gelmiştir.
11- izmit (kocaeli) saat kulesi
saat kulesi şehre hâkim bir tepe üzerinde, tren istasyonunun kuzeydoğusunda, saray yokuşu heykel mevkiinde yer almaktadır. 1901’de izmit mutasarrıfı musa kazım bey tarafından mimar vedat tek’e inşa ettirilmiştir.[297] kule giriş kapısı üzerinde de kitabe yer almaktadır. kulenin orta kat cephelerinde ıı. abdülhamid’e ait yarısı silinmiş tuğra yer alır.
12- kastamonu saat kulesi
1884-1885 yıllarında kastamonu valisi abdurrahman nurettin paşa tarafından inşa ettirilmiştir.[298] şehre hâkim nokta olan sarayüstü adıyla anılan tepede yer alan kule, 12m. yüksekliğinde, kesme taş malzemeden yapılmıştır.
13- kayseri saat kulesi
günümüzde şehrin merkezi olan cumhuriyet meydanında yer alan kule, muvakkithane ile birlikte, 1906 yılında kayseri mutasarrıfı haydar bey döneminde inşa edilmiştir.
14- ladik saat kulesi
kule giriş kapısı üzerinde yer alan türkçe ifadeye göre 1889’da ladik kaymakamı reşit bey tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. şehrin merkezinde yüksek bir tepe üzerinde, minare biçiminde yer alan kulenin dört yüzünde de saat yer alır.[299]
15- muğla saat kulesi
muğla şehir merkezinde bulunan kulenin, giriş kapısı ve çeşme üzerinde yer alan ve dede ismail hakkı efendi tarafından yazılan kitabesine göre, 1885 yılında hacı süleyman ağa tarafından mimar konstantin oğlu filvari’ye yaptırılmıştır. kule, kare planlı, aşağıdan yukarıya doğru küçülen beş kat şeklinde düzenlenmiştir. kulenin yanında yine hacı süleyman ağa tarafından yaptırılan çeşme yer almaktadır.[300]
16- sivrihisar saat kulesi
1900 yılında kaymakam mahmut bey ve belediye reisi yüzügüllü hacı mehmet efendi döneminde yapılmıştır.[301]
17- sungurlu saat kulesi
1891’de kaymakam edip bey tarafından yozgatlı şakir usta’ya inşa ettirilmiştir.[302]
18- tarsus saat kulesi
1895 yılında kaymakam ziya bey tarafından inşa ettirilmiştir.[303]
19- tokat saat kulesi
ıı. abdülhamid’in, 25. cülus yıldönümü nedeniyle halkın yardımlarıyla mutasarrıf bekir paşa ve belediye reisi mütevellioğlu enver bey tarafından 1902’de inşa ettirilmiştir.[304] şehre hâkim bir nokta olan behzat semti ve aynı adla anılan caminin güneyindedir. kulenin yüksekliği 33m. ve kesme taştan yapılmıştır. kitabesi mevcut olmayıp giriş kapısı üzerinde bulunan mermer levhada sadece 1317h./1900m. tarihi vardır.[305]
20- vezirköprü saat kulesi
şehir merkezinde yer alan kulenin kapısında bulunan kitabedeki ifadeye göre, sivas valisi reşit akif paşa döneminde vezirköprü kaymakamı ahmet reşit efendi tarafından 1906-1908 yıllarında inşa ettirilmiştir.[306]
21- yozgat saat kulesi
1908 yılında belediye başkanı tevfikizade ahmet bey tarafından mimar şakir usta’ya yaptırılmıştır.[307]
22- çankırı saat kulesi
kulenin inşa tarihi ile ilgili olarak kaynaklarda ihtilaf söz konusudur.[308] ancak dönemin gazetelerine bakıldığında, sultanın tahta çıkışının 25. yıldönümü sebebiyle kentte bir saat kulesinin açılışı söz konusudur.[309] kule, günümüzde çarpık kentleşmeden nasibini alarak binalar arasında sıkışıp kalmıştır.
23- amasya-gümüşhacıköy saat kulesi
1900 yılında ali rıza bey tarafından inşa ettirilmiştir.[310] ilk inşasında ahşap ve kısa boylu olduğu ifade edilir. geçen zaman içerisindeki onarımlar sonucu orjinalitesini kaybeden saat minare biçimli bir görünüm arz etmektedir.
abdülhamid döneminde gerek anadolu gerekse anadolu dışında inşa edilmiş saat kulelerinden birçoğu da günümüze kadar ulaşamamıştır. birçoğu hakkında da tarihi belge niteliğinde iz dahi kalmamıştır. anadolu’da yer alan ve günümüze kadar ulaşamamış bu saat kulelerinden, diyarbakır[311], edirne[312], erzincan askerî ortaokulu[313], erzincan evrak mahzeni saat kulesi (1893)[314], elazığ-maden[315], amasya-mecitözü, kütahya saat kulesini[316] sayabiliriz. ayrıca bu dönemde, açılışı yapılan ancak ilk inşa tarihi 1827 olan balıkesir saat kulesi de yer almaktadır.[317]
3) konut mimarisi
a) hereke köşkü[318]
hereke halılarının uluslararası bir ün kazanmasından sonra hereke’ye gelen yabancı misafirlerin barakalarda ağırlanmasının ayıp olduğu düşünülerek fabrikanın şerefi ile münasip bir köşk inşası uygun görülmüştür. 1898 yılında alman imparatoru ıı. wilhelm’in sultan ıı. abdülhamid’i ziyareti öncesinde, 1894 yılında sultan ıı. abdülhamid’in sarayında üç haftada inşa edilen köşk, deniz yoluyla parçalar hâlinde getirilerek bir günde yerine monte edilmiştir.
b) beyoğlu union française
1896 yılında alexandre vallaury tarafından inşa edilen yapı, yabancı elçilik misafirhanesi olarak tasarlanmıştır. bina, düyun-ı umumiye’nin fransa adına temsilcisi askerî ataşe mösyö berger tarafından yaptırılmıştır.[319]
c) beyoğlu botter apartmanı
yapı, ıı. abdülhamid dönemi bahriye nazırı amiral hasan paşa’nın oğlu mahmud nedim bey’e aittir. sultan ıı.abdülhamid’in terzisi hollandalı botter’in atölyesinin bu binada bulunmasından dolayı apartman bu isimle anılmıştır.[320]
d) çiftehavuzlar cemil topuzlu köşkü
1900’lerde alexandre vallaury tarafından inşa edilen köşk, ıı. meşrutiyet dönemi şehremini doktor cemil topuzlu’ya aittir.[321]
e) beşiktaş akaret binaları[322]
*** sağlık yapıları ***
1) darülâceze
1895 yılında faaliyete geçen darülâceze bir yapı kompleksidir.[323] darülaceze, yaklaşık 75 dönüm arazi üzerinde cami, kilise, hamam, fırın, mutfak, idarî, sosyal ve kültürel mekânları barındıran 20 binadan oluşmaktadır.
günümüzde istanbul büyükşehir belediyesine bağlı olan darülaceze, şişli-kağıthane arasında yer almaktadır.
2) hastahaneler
a) şişli hamidiye/etfal hastahanesi
1898-99’de ilk çocuk hastahanesi olarak hizmete başlamıştır.[324]
b) samsun guraba hastahanesi
sultan ıı. abdülhamid’in 25. cülus yıldönümü nedeniyle temeli atılan yapı büyük guraba hastahanesi olarak adı geçmektedir.[325]
millet ve devlet hastahaneleri olarak anılan yapı günümüzde, ruh ve sinir hastalıkları hastahanesi olarak bilinmektedir. iki katlı ve kâgir bir yapıdır.[326]
c) kastamonu hastahanesi
1900 yılında dönemin valisi tarafından temeli atılan ve açılan hastahane bundan sonra diğer vilayetlerde açılacak tam donanımlı hastahanelerin de öncüsü olmuştur.[327]
bu dönemin diğer hastahane örneklerinden istanbul’da yer alan hastahaneler:
beyoğlu zükur/belediye hastahanesi (1878-79)[328]
yıldız askerî hastahanesi (1886)[329]
istanbul kuduz hastahanesi (1887)[330]
üsküdar akıl hastahanesi (1897)
istanbul guraba hastahanesi ek binalar (1900-1905)
istanbul haseki hastahanesi ek bina/pavyonlar (1893)[331]
gülhane hastahanesi (1898)[332]
beykoz serviburnu hastahanesi (1878)
beylerbeyi hastahanesi (1877)
eyüp iplikhane hastahanesi (1878)
kadırga hastahanesi (1893)[333]
üsküdar nuhkuyusu hastahanesi (1891)
üsküdar şemsipaşa hastahanesi (1877)
kağıthane hastahanesi (1897)
çatalca hastahanesi (1877)
haydarpaşa numune hastahanesi (1902-1903).[334]
anadolu’da yer alan hastahane örnekleri ise şunlardır:
adana hamidiye/guraba hastahanesi (1898)[335]
bursa guraba/hamidiye hastahanesi (1879-1905)[336]
edirne askerî hastahanesi (1887)[337]
erzurum numune hastahanesi (1903)[338]
gaziantep hamidiye hastahanesi (1903)[339]
kırşehir guraba hastahanesi (1900)[340]
safranbolu kadın hastahanesi (1900)[341]
safranbolu frengi ve gureba hastahanesi (1888)[342]
çankırı hamidiye guraba hastahanesi (1896)[343]
eskişehir guraba hastahanesi (1896)[344]
izmir hastahane (1895).[345]
ayrıca anadolu’nun daha birçok kentinde açılmış, bugün mevcut olmayan bir çok hastahane ve sağlık kuruluşunu sayabiliriz.[346]
*** resmi yapılar ***
1) bayındırlık yapıları
a) çeşmeler
1- maçka ıı. abdülhamid çeşmesi
1901’de ıı. abdülhamid tarafından inşa ettirilmiştir. çeşme ilk inşa edildiği dönemde tophane nusretiye camii[347] civarında iken daha sonra şimdiki yeri olan maçka park girişine getirilmiştir.[348] bu işlem sırasında da çeşme oldukça tahrif olmuştur. yaklaşık 3.50m. yüksekliği ve 2.75m. eninde olan çeşmenin dört yüzü de bezemelidir. çeşmenin üst örtüsü saçak çatı biçiminde yer alıp bunun hemen altında, geniş yüzeyin bulunduğu kuzeybatı cephede kartuş içerisinde ta’lik hatla yazılmış kitabesi yer alır. kitabe[349] :
“ab-ı şirinin içip bir le dedim tarihini
eyledi bu çeşmeyi bünyad han abdülhamid.”
2- sultanahmet ıı. wilhelm/alman çeşmesi
1899’da inşa edilen çeşme, alman imparatoru ıı. wilhelm tarafından, osmanlı devleti’ni ikinci ziyareti anısına ve osmanlı-alman dostluğunun bir simgesi olarak yaptırılmıştır.[350] sekizgen biçimde yapılan çeşmede suyun depolandığı sarnıcı ve yedi çeşmesi mevcuttur. çeşme üst örtüsü kubbe formunda yer alıp kubbeyi taşıyan siyah mermerden yapılmış sekiz kısa sütun yer alır. kubbe içi tamamen mozaik bezeme yer alır. mozaiklerde, altın yaldız zemin üzerinde yeşil, beyaz, kırmızı renklerin hâkimiyeti vardır. su haznesinin yer aldığı sarnıç üzerinde, bronz, almanca yazılmış kitabe ve türkçe karşılığı şu şekildedir[351] :
“alman imparatoru ıı. wilhelm’in 1898 yılı sonbaharında haşmetli osmanlı padişahı ıı. abdülhamid’i ziyaretinde bir minnettarlık anısı olarak yaptırdığı çeşmedir”.
3- bebek lütfi bey çeşmesi[352]
bir zamanlar bebek karakolu arkasında bulunan bu çeşme, 1930 yıllarında cadde genişletilirken hemen karakolun yanındaki küçükbebek caddesi’nin başına nakledilmiştir.[353] bu çeşme, saray görevlilerinden lütfi bey’in anısına ıı. abdülhamid tarafından yaptırılmıştır.[354]
4- beşiktaş-yıldız ıı. abdülhamid çeşmesi[355]
beşiktaş’ta balmumcu mahallesi’nde, barbaros bulvarı’nın doğusunda bulunan askerî lojmanların girişindedir. mir’at istanbul adlı eserde verilen bilgiye göre bu çeşme, bir zamanlar barbaros hayreddin paşa türbesi’nin civarında bulunuyormuş.[356] ıı. abdülhamid tarafından yaptırılan bu çeşme, türk neo-klasiği ve oryantalist etkili bir üslüpta, küp gövdeli bir meydan çeşmesidir.[357]
5- beşiktaş gazi osman paşa çeşmesi
6- beşiktaş ertuğrul camii ıı. abdülhamid çeşmesi
bu çeşmeye ait kitabe metni mir’at-ı istanbul’da yer almaktadır. bu kitabeye göre çeşmeyi 1305h./1887m.’de ıı. abdülhamid yaptırmıştır.[358]
7- neş’et ağa çeşmesi
1323h./1905m. tarihinde yakında bir camisi bulunan neşet ağa adında bir hayırsever tarafından yaptırılmıştır. çeşmenin adının “reşad ağa” olarak gösterilmesi yanlıştır.[359]
8- raif ağa çeşmesi (banisi mehmed raif ağa)
9- yıldız sarayı hamidiye çeşmesi
10- istanbul alman elçiliği ıı. abdülhamid çeşmesi[360]
11- yozgat hamidiye çeşmesi
1901’de ıı. abdülhamid tarafından çapanoğlu camii yakınında yer alan hazireye bitişik olarak inşa ettirilmiştir.[361]
saatin alt kısmında adalet, eşitlik ve özgürlük sembolü olan osmanlı arması yer almakta iken günümüzde mevcut değildir.
12- manisa hacı polat çeşmesi
1791 yılında pulat hacı mehmet ağa ibni elhaç mustafa ağa tarafından inşa edilen çeşme 1902 yılında sultan ıı. abdülhamid tarafından yeniden inşa ettirilmiştir.[362]
13- adana bahri paşa çeşmesi
1898-1907 yıllarında adana valisi süleyman bahri paşa ve belediye başkanı hacı yunus-zade ali efendi döneminde, sultanın tahta çıkışının 25. yılı dolayısıyla 19 ağustos 1901’de kuruköprü civarında inşa edilmiştir.[363]
cumhuriyet döneminde yıktırılmıştır.
abdülhamid dönemi inşa ve onarımı yapılan birçok çeşme yer almaktadır. ancak günümüze bir çoğu ulaşamamıştır. (yıkılmış veya yıktırılmıştır.)
istanbul’da yapılan ve kaynaklarda adı geçen çeşmeler ise;
beşiktaş yahya efendi dergâhı hamidiye çeşmeleri (1903,1906)[364]
kağıthane ıı. abdülhamid meydan çeşmesi (1892)[365]
erenköy zihni paşa camii çeşmesi (1905)
sirkeci-salkımsöğüt ıı. abdülhamid çesmesi (1877)[366]
topkapı sarayı ıı. abdülhamid çesmesi (1889)[367]
eyüp haznedar şemsi cemal usta çeşmesi (1906)[368]
çengelköy ıı. abdülhamid çeşmesi (1907)[369]
şişli etfal hastahanesi çeşmesi, nişantaşı çeşmesi[370]
istinye çeşme (1900)[371]
kumkapı balıkçılar meydanı çeşme (1900)[372]
büyükçekmece ıı. abdülhamid çeşmesi ve havuzu (1901)[373]
istanbul-çatalca hacı mahmud çeşmesi (1885) ve ıı. abdülhamid çeşme-havuzu (1901?/1918)[374]
galata laleli çeşme (1904)[375]
galatasaray lisesi hamidiye çeşmesi (1906)[376]
kasımpaşa hamidiye çeşmesi (1906)[377]
boğaziçi-altınkum ıı. abdülhamid çeşmesi (1900)’dir.[378]
istanbul dışında, anadolu’da çeşme inşası genellikle büyük kentlerde yapılmıştır. ancak bu çeşmelerin bir çoğu da günümüze ulaşamamıştır.
kaynaklarda söz edilen çeşme örnekleri ise şunlardır:
ankara şeyhler karyesi çeşmesi, ankara-telgrafhane çeşmesi (1900)[379]
balıkesir-bandırma’da iki çeşme
bilecik hükümet konağı şadırvanı (1900)[380]
bilecik-söğüt ertuğrul gazi türbesi çeşmeleri (1888)
bursa ulu camii şadıvanı çeşmeleri (1895)[381]
bursa çinili çeşme (1903-5)[382]
bursa hamidiye çeşmesi (1901)[383]
erzincan-tercan ıv. murad camii çeşmesi
erzincan hamidiye çeşmesi (1901)[384]
eskişehir-karacaşehir eski camii çeşmesi
konya piresad fatma hanım çeşmesi (1894)
kütahya hamidiye çeşmesi (1905)
mersin merkez çeşme (1905)
sakarya-karasu iki çeşme (1905)
tokat-erbaa havuz, şadırvan ve çeşme (1900)[385]
tokat hükümet konağı şadırvanı (1900)[386]
elazığ han pınarı çeşmesi (1903)[387]
kilis kavaf çeşmesi (1884)[388]
safranbolu cilbir pınarı (1889-90), kadı efendi (1896), mescid (hamidiye)
(1905) ve ekmekçi numan çeşmesi (1906-7)[389]
kırşehir-hacı bektaş kasaba çeşmesi (1894)[390]
trabzon’da iskender paşa (1891)[391]
emin ağa ıı (1884), hasan paşa (1884)
ve ıı. abdülhamid çeşmesi (1891).[392]
f) demiryolu yapıları
osmanlı devleti hâkimiyeti altında bulunan topraklardaki ilk demiryolu faaliyeti, ingilizler tarafından 1851-56 yıllarında inşasına başlatılan ve işletilen iskenderiye-kahire demiryoludur.[420] bunu 1856’da aydın-izmir demiryolu hattı izler. paris, viyana ve berlin gibi önemli batı kentlerini başkent istanbul’a bağlayan 1279 km uzunluğundaki rumeli demiryolları ise 1870-1888 yıllarında tamamlanmıştır. 1891’de osman nuri paşa cidde-mekke arasında döşenecek olan demiryolunun önemini anlatan bir rapor padişaha sunulur. 1891’de cidde evkaf müdürü ahmet izzet efendi, şam-medine arasında döşenecek olan demiryolu hattının stratejik ve ekonomik önemini detaylarıyla anlatan bir layiha sunar. padişahın ilgisini çeken bu projenin yürütücüsü olarak mehmed şakir paşa’yı görevlendirir. böyle bir projenin hayata geçirilmesi ve uygulayıcısı olmak batılı devletlerin büyük ölçüde ilgisini çekmiştir.
ıı. abdülhamid’in denge politikasına dayanan dış siyaseti çerçevesinde önce anadolu demiryolları inşa ve işletme hakkı (1888) ve şimdiye kadar bir yabancı sermayeye verilen en büyük yatırım olan bağdat demiryolları imtiyazı almanlara verilerek hicaz demiryolu projesi hayata geçirilmiştir.[421]
sultan ıı. abdülhamid bağdat demiryolu anlaşmasının hemen ardından, 2 mayıs 1900 tarihinde hicaz demiryolu’nun da hayata geçirilmesi için irade yayınlar. hicaz projesi aslında bağdat’ın devamı olarak görülebilir. bu projeyle başkent istanbul, mekke ve medine’ye bağlanarak sultanın büyük hayali gerçekleşmiş olacaktır. böylece istanbul-mekke arası 3 ay gibi bir zamanda gidilen ve kutsal hac görevini yerine getirme işlevi 5 güne indirilmiş oluyordu.
1- sirkeci garı[422]
2- haydarpaşa garı[423]
haydarpaşa ile başlayan ve hicaz’a kadar uzanan demiryolu ağının günümüz türkiye’si sınırları içerisinde kalan, belirlenen demiryolu yapı örnekleri şunlardır[424] :
gebze demiryolu köprüsü (1898)
sakarya mekece istasyonu (1898)
izmit tren istasyonu (1898)
sakarya nehri balaban köprüsü (1898)
bilecik pekdemir köprüsü
bilecik garı
eskişehir tren istasyonu (1897)
konya tren istasyonu (1897).
2 Nisan 1912 de kara çarşafı yasaklamış padişah. Bakın kara çarşaf. Hazretleri deyip evliya muamelesi yapılan adam yapıyor bunu. Mazereti ise yahudi adeti olması.
Atatürk harbiyede asker iken Saltanata muhalif kimliğinden ötürü hakkında 5 ayrı soruşturma açılır. Devrin padişahı sultan 2. Abdülhamit handır. Her defasında evrak sultanın onayı için önüne gelir ve ordudan ihraç etmek şöyle dursun mustafa kemal affedilir. Yetmez. üstüne bir de şehzade mehmetin (sultan vahidettin han) baş yaverliğine getirilir. Düşünüyorum da bu ileri görüşlülük bu feraset bu basiret bu idrak şuanda kimde var acaba?
Edit: kaynak isteyenler yıldız sarayı arşivlerine bakabilirler.
koltuğundan indirdiklerinde selaniğe sürdüler.3 yıl sonra yunanlar selaniğe doğru ilerlediğinde bunu ordan almak için demiryolu ve karayolu olmadığından deniz yolu kullanılması gerekti.ama hanımız saraya ateş etmesinler diye donanmayı haliçe kilitleyip çürüttüğü için tek bir gemimiz bile çalışır durumda ollmadığından almanlardan gemi istendi.o gemiyle istanbula getirildi.
Mehmet Akifin bir zamanlar sektirdiği hakandır ama Mehmet Akif onu gerçekten tanıdıktan sonra pişman olmuştur vaktinde sektirdiğine. Pişmanlığını açıkça göstermiştir.
