osmanlı devleti'nin uzun sürmesinin irdelenmesi vaziyeti. bir yandan osmanlı devleti'nin 600 yıl sürmesini sağlayan sebeplerin bir yandan da insancıl veya etik olup olmadıkları yönüyle sık sık irdelenmesi ile akla gelir ve gerçekten zor bir konudur.
mesela osmanlı'dan önceki türk devletlerinin çoğunda hükümdarın devleti oğulları arasında bölmesi gibi durumların (örneğin göktürklerde) veya soylu ailelerin veya hükümdarın yakın akrabalarının devlette belli bölgelerde hüküm sürmesinin (örneğin selçuklularda) sonuçta devletin bölünmesi ve yıkılmasına gittiği tespiti var. osmanlı devleti'nde ise fatih'ten itibaren tahta geçenin kardeşlerini öldürtmesi kurumsallaşmıştır. ayrıca yükseliş döneminden itibaren genel teamül olarak soylu türk ailelerden gelin alınmamış, hatta soylu türk aileler giderek güçsüzleştirilmiş veya tasfiye edilmiştir. bir yönüyle bu durumlar devletin uzun sürmesine katkı sağlamıştır, bir yönüyle de bilinçaltına rahatsız edici gelmektedir.
yine benzer mantıkta, osmanlı devleti, ordu ve devlet yönetiminde devşirme sistemini etkin şekilde kullanarak orduyu ve devlet görevlilerini ailesel, aşiretsel bağlardan soyutlamıştır. bunun da devletin uzun sürmesine katkısı olmuştur. bir yandan devşirilenlerin aileleri ve kendilerinin trajik öyküleri bilinçaltını rahatsız edebilir.
önceki türk devletlerinde görüldüğü gibi, osmanlı devleti baştan göçebe tabana dayanarak oluşmuştur; baştan bey de halkının içindedir, onlardan çok farklı ve kopuk yaşamaz. ama sonra devlet oluştukça, kurumsallaştıkça göçebeler * çıbanbaşı haline gelmeye başlar; onlardan soyutlanılır, onlar aşağılanır, hatta yer yer imha edilir; bu da bilinçaltını rahatsız eder. öte yandan da bu, devletin kurumsallaşma sürecinin yani uzun sürmesine hizmet eden bir şeyin bir parçası olmuştur.
velhasıl, tarihi yorumlamak zor. farklı uçlarda iyi gözüken ama birbiriyle çelişen noktalar var. hem de az buz değil, basit değil. ama bunlara kafa yordukça ve olayları tarihi bağlamını da dikkate alarak yorumladıkça sosyal bilimlerde ve genel kültürde adım adım ilerliyoruz galiba.
