başkentleri olan sarkel bizanslı yapı ustaları tarafından inşa edilen türk devleti. araplara karşı kurulan ittifak neticesinde hazar hakanının kızı çiçek bizans sarayına gelin gitmiş, bu evlilikten oluşan khazaros ailesi bizans imparatorluğu'nda gerek imparator olarak gerekse yüksek devlet kademelerinde bulunarak 150 yıl boyunca etkin olmuşlardır..
din olarak museviligi secmis olan tek turk toplulugudur. hazar devleti'nin dagilmasindan sonra avrupa yoluyla butun dunyaya dagilmislardir. Bu turk boyunun tarih sahnesinden silinmesinin en buyuk nedeni inanc bicimlerini, irksal bilinclerinin onune koymus olmalaridir. ulusal bilinclerini yitirip, sonradan sahiplendikleri inanc icinde erimislerdir. oyle ki Bugun kendilerine turkum diyememektedirler. bunun 2 buyuk sebebi turkceyi terk etmeleri ve dinsel inanc olarak benimsedikleri museviligi ulusal kimliklerinin onune gecirmis olmalaridir.
bugun milli kimliklerinin farkinda olanlarinin sayisi bir hayli azalmis durumdadir. onlar da daginik halde sibirya, kafkasya ve rusya'da yasamlarini surdurmektedirler.
büyük Selçuklu devleti'nin kurucusu selçuk bey'in ordu komutanlığını yaparken girdiği taht mücadelesini kaybettikten sonra kendisine bağlı boylarla devletten ayrılarak yıkılmasına neden olduğu museviliği benimsemiş türk devleti..
acaba selçuk bey hazar hakanıyla olan taht mücadelesini kazanıp ordusuyla beraber gittiği cend şehrinde islamiyeti kabul etmeseydi türk tarihi hangi yöne doğru ilerlerdi diye düşünmeden de demiyor insan..
hazar kağanlığı çok bilinmese de kafkaslar ve doğu avrupanın siyasi kaderini derinden etkilemiştir.islam orduları karşısında tüm ülkeler diz çökerken hazarlar son ana kadar dirayetli bir şekilde ayakta kalmayı başarmışlardır.
kudus'ün fethi,istanbul'un fethi,attila'nın roma kuşatması vs ne kadar önemliyse hazarlar'ın da araplar ile 70-80 yıl boyunca savaşması o kadar önemlidir.eğer hazar kağanlığı düşseydi ve mervan hazar ülkesinin kontrolünü eline alsaydı don,dinyeper ve doğru avrupa semalarına büyük bir müslüman göçü olacaktı ve ardından avrupanın kapıları müslüman araplara açılmış olacaktı.hazaryanın bulunduğu ince hat ayakta kalmayı başarabilmiştir.karl martel'in franklarının pirenelerde yaptığı gibi hazarlarda kafkaslar da arapları durdurmuşlardır.
doğu avrupayı kurtarış bir anlamda rus knezliklerinin de işine yaramıştırki bu ruslar çok şanslı adamlar tarihte 2 defa türkler sayesinde ayakta kaldılar,diğeri timur'un altın ordayı yıkması.ama en fazla da bu ruslardan çekti türkler.yüzyıllar sonra orta asya'nın canına okuyan da yine bu rusların torunları oldu.
