Radikal ve Marksist bir teorik zeminden hareketle, siyaset bilimi ve sosyoloji başta olmak üzere tüm sosyal bilim dallarında, ağırlıklı olarak muhafazakar ve liberal söylem ve düşünsel çerçevelerin eleştirisine dayalı olarak geliştirilen yaklaşımların genel adıdır.
kavram marksizmi zamanın koşullarına göre yeniden uyarlamak ve marksizm olarak sistemleştirien akıma kapsamlı bir eleştiri ile yaklaşarak var olan eksikliklerini gidermeyi amaçlayan bir dizi alman filozof ve toplum teorisyenlerine gönderme yapar. frankfurt okulu olarak bilinen ve marksist bir başlangıçla yola koyulan filozof ve teorisyenler (marcuse,adorno, horkheimer , habermas....) zamanla kuruluş felsefesinden koparak giderek marksizme cephe alan karmaşık bir düşünce alanının içine çekilmiştir(1930 sonrası)
eleştirel teorinin ilk formülasyonu sosyal bilimler ve felsefenin bir sentezini yapmak ve baskı ve tahakküm koşullarının içinde insanın kendi kendisinin efendisi olacağı bir "özgürleşim olanağı" yaratmaktır. sosyoloji , ekonemi politik ve felsefe alanlarındaki mevcut tüm düşünceleri bir "eleştiri" süzgecinden geçirerek mevcut düşünce sistemlerinin nasıl karşı çıktıkları sisteme benzediklerini ortaya koymak ve sistem karşıtı olarak kendini pazarlayan düşünce akımlarının insanı özgürleştirmek yerine kendi "düşünce alanına" hapsettiğini göstermek temel paradigmalarını oluşturur. eleştirel kuram hem "idealizme " hem de "ortodoks marksizme" sert itirazlarda bulunur. eleştirel teoriye göre idealizm her şeyi "soyut" olandan türeterek marksizm ise herşeyi "ekonomiden" türeterek büyük bir yanılgıya imza atmış ve gerçeği görmek yerine gerçeğin yerine kendilerinin inşa ettiğin bir "öznel gerçek alanı" görmüşlerdir. eleştirel teoriye göre idealizm ve marksizmin bu yanış tavrının nedeni hegel ve marksın "hegel ve marksın savunucuları" oduğunu iddia eden bir düzine adam tarafından yanlış yorumlanmasından ileri gelir. eleştirel teori marksizmi bilimsel bir öğreti olarak değil felsefi bir öğreti olarak ele alarak yorumlar. eleştireln teorinin üstadlarından horkheimer işçi sınıfının dünyayı oduğundan daha yüzeysel ve daha farklı anlamasından yola çıkarak işçi sınıfının doğru bilginin garantisi olmadığını ileri sürer ve işçi sınıfının dışarıdan gelecek bir bigilendiriciye ihtitacı oduğunu savunur. horkheimer'a göre bu bilgilendirici "eleştirel düşünce " okulunun kendisi olacaktır.
eleştirel teori eleştiri oklarının hedefine ayrıca "ideoloji" olarak nitelenen fakat bir "yanlış bilinç" "yanılsama" ve hatta " illüzyon" olan tahakküm mekanizmaları tarafından bireysel özgürlüğü ortadan kaldırmak ve bireysel düşünceyi kontrol altında tutarak hareketsiz bırakmnak amacıyla ıuygulama koyulan bir düzine formülasyonları çevirir. varoluş "özgür olmayan" bir varoluş olup bireyler içkin bir şekilde birbirine bağlıdır ve özgürleşim ancak bireylerin birbirinden kurtularak yani "ötekinden özgürleşerek" mümkündür. ideolojiyi bir yanlış bilinç olarak gören eleştirel yaklaşım yanlış bilincin bireylerin kendi kendilerine dayattıkları bir tür zorlama olduğunu "kendi kendini vehme kaptırma" olduğunu ileri sürer ve amacının bireye bu durum hakkında " farkındalık yaratarak" özgürleşimini sağlamak olarak görür.
eleştirel teori kendisine çıkış noktası olarak marx ve freud'un görüşlerini ve marx'ın yanılsama olarak ideoloji teorisiyle orta sınıftan gelen viyanalı bir genç kızın bir prensin bir gün beyaz atı üzerinde kendisiyle evlenmeye geleceğinden söz eden freud'un bireysel vehim ve hülyalarla ilgli anoloji arasında bir ilişki kurar. söz konusu örnek çerçevesi içinde ifade edildiğinde , eleştirel teori viyanalı genç kızın hülyasının temelsizliğini ona böyle birn evliliğin neden ihtimal dışı olduğuyla ilgili eleştirel bir kavrayış ve özeleştıri kazandırmak suretiyle göstermenin dışında ona böyle bir hayale kapılmasının nedenlerini de verecektir.
