anavarza; kadirli, ceyhan ve kozan ilçe sınırlarının kesiştiği yerde, kozan sınırları içerisinde bulunmaktadır. sumbas veya kesik suyunun ceyhan ırmağı ile birleştiği yerin 8 km. kuzeyindedir. kadirli'nin güneybatısında olup 22 km. uzaklıktadır. yukarı çukurova'nın ortasında yükselen, çevreye hakim, yüksekçe bir kaya tepesinin üstünde, muhteşem bir kaledir. anavarza kalesi'nden diğer kaleler ve iskenderun körfezi görülür. bugün halk dilinde anavarza diye bilinen bu çok önemli şehir ve kale, tarihî kayıtlarda anazarba, aynızarba, anazarbos veya anazarbus gibi çeşitli adlarla anılmaktadır.kale ve şehrin, m.ö. 9. yüzyılda asurlar tarafından kurulduğu sanılmaktadır. ancak anavarza'nın tarihi, m.ö. ı. yüzyılda roma'nın eline geçtikten sonra önem kazanır. ünlü doktor dioskurudes ve şair optianus'un bu şehirde doğmuş ve yaşamış olduğu söylenmektedir. burası bizans'lılar döneminde de önemli bir sınır kalesi haline gelmiştir. 704'te emevi'lerin, 758'de abbasi'lerin buraya hakim olduğu görülmektedir. malazgirt zaferi'nden sonra türk hakimiyetine geçen anavarza, 1097'de ı.haçlı orduları tarafından geri alındı. feke'deki ermeni baronluğu anavarza'ya indirildi ve kudüs yolunun emniyeti için burada ermeni prensliği kuruldu.1129'da danişmentoğulları (melik ahmet gazi, melik mehmet, melik ismail yağıbasan) tarafından tekrar türklerin hakimiyetine geçti. 1133'teki depremde büyük hasara uğradı. bunun üzerine ermeni prensliği sis (kozan) kalesi'ne taşındı. bu tarihe kadar doğu çukurova'nın kaderine hakim olan anavarza, bu tarihten sonra önemini kaybederek bir köy haline gelir. halen varlığını dilekkaya köyü olarak sürdürmektedir.1147'de 2. haçlı ordusu tekrar buraya hakim oldu. 1210'da selçukluların eline geçti. 1243'ten 1515'e kadar türk beylikleri arasında sık sık el değiştirdi. 1515'te osmanlı hakimiyetine geçti.bugüne kadar gelen anavarza kalıntıları, asıl kale ve alt taraftaki surlar olmak üzere iki bölümdür. kaleyi kuşatan surların doğu cephesindeki uzunluğu 1500 metreyi bulur. yüksekliği 8-10 metre arasında değişen bu sur duvarları her 70 metrede bir olmak üzere 20 burçla desteklenmiştir. dört kapısı vardır. batıdaki kapı üç kemerli bir zafer takı şeklindedir. kaleyi baştan başa kuşatan surlar çok uzundur.anadolu'da bu kadar uzun bir dış surla savunulan kaleler yok denecek kadar azdır. bu bakımdan anavarza kalesi'nin anadolu kaleleri arasında önemli bir yeri vardır. duvarlar dıştan, küçük dörtgen kulelerle takviye edilmiştir. kulelerin yüksekliği duvarların yüksekliğine eşittir. kalenin iç tarafına giriş, küçük kapılardan yapılır. kalenin iç kısmında birinci bölümde askeri kışla, ermeni prensi toros'a ait üç nefli kilise ve bazı ermeni krallarına ait mezarlar vardır. ikinci bölümde askeri kışla ile ilgili odalar, depo odaları ve su tankları yer almaktadır. her iki bölümün arasında kaya platformun üzerinde inşa edilmiş üçkatlı kule bulunur. anavarza kalesi bizanslılar, ermeniler ve araplar tarafından onarım görmüştür.anavarza'ya biri alapınar'dan 12, diğeri sumbas'ın gözünden 20 km. uzunluğundaki su kemerleriyle su getirilmiştir. dikkati çeken su kemerleri romalılardan kalmadır. şehirde korint biçimde altı sütunlu bir üçüncü asır zafer takı, bizanslılardan kalma kaya kabartması vardır. havari (apostol) kiliseleriyle dış surların içinde roma döneminden kalma tiyatro, tapınak, saray ve hamam kalıntıları da bulunmaktadır. ı. yüzyıl roma kaya mezarları, fresklerle süslenmiş mezarlar, kilise ve sarnıç gibi eserler eski dönemden bugüne ulaşan kalıntılardır.kayalara oyulmuş mezarlarda, insan figürleri ve cenaze töreni kabartmaları görülür. iç kalede de bir çok kalıntılara rastlanır. anavarza köyü (dilekkaya) içinde 18 çeşit deniz hayvanını gösteren "anavarza mozaikleri, bulunmaktadır. bunların 3.55 x 10.75 metre boyundaki bir havuztabanı için hazırlandığı sanılmaktadır. yine aynı tür mozaiklerle başka bir havuz tabanı oluşturan yunus balığına binmiş, eli kamçılı eros ve deniz tanrıçası thetis mozaikleri de bulunmaktadır. http://www.kadirlito.tobb.org.tr/kkultur.htm
bir kaç yıl öncesine kadar Türkiyenin en büyük tırmanış bahçelerinden olan muazzam kayalıkların üzerindeki kaledir.
lakin şu anda sit alanı olması dolayısıyla açılan yüzlerce rota ve daha fazla potansiyeli ile sadece bekliyor.
şahmaran dizisi 2.bölümünün başlangıcında yer bulan kale.
kendisinden, geniş anlamda çukurova bölgesi kastedilerek ''bölgenin en mühim tarihi yapısı'' olarak bahsedilmiştir.
dizide adana vurgusu dahi yapılmadan direkt kozan şeklinde mal edilmesi güzel bir detaydı.
