avrupalılara yaranmak için yayınlanmış bir fermandır.azınlıkların hakları genişletildiği zaman avrupalıların iç işlerine karışmayacağını zanneden osmanlı nın yaptığı hatalar zincirlerinin sadece biridir.azınlıklar verilen haklara osmanlı aleyhinde çalışmalar yaparak teşekkür etmişlerdir.diğer taraftan müslüman halk verilen hakları fazla,gayri müslümler ise az bulmuşlardır.
ıslahat fermanının 1856 yılında geçerli olduğunu düşünenlere bilgi.geçenlerde gündeme gelen vakıflar yasası ıslahat fermanını aratmayacak hatta daha da geniş haklar verecek şekilde düzenlenmiştir.yabancıların mülk edinmesi vakıf yasası adı altında daha da kolaylaştırılmıştır.
Tanzimat Fermanı ile birlikte ortaya çıkarılmaya çalışılan yeni düzenin tatbiki için, genellikle gayrimüslimler lehine yapılan düzenlemeleri içeren bir fermandır. Fermanın içeriği, Tanzimat'ın mimarı olan Mustafa Reşit Paşa tarafından bile çok ağır bulunmuş ve fermanı hazırlayanlar* hain olarak itham edilmiştir.
Fermanın ilan edilmesinin temel sebeplerinden birisi, 1856 Paris Antlaşmasının gayrimüslimler lehinde ıslahatlar yapılmasını öngören ilgili maddededir. Osmanlı idarecileri bu düzenlemeyle bir nebze de olsa, üzerilerindeki baskıları hafifletmeye çalışmışlardır.
sadece gayrimüslümlere ayrıcalık tanıyan ferman. gayrimüslümlere sivil ve askeri okullarda okuma yetkisi verilmiş patrikhanenin de yetkileri artırılmıştır.
osmanlı imparatorluğu'nun çökme döneminde, devletin yıkılmaktan kurtarılması için, siyasi kuruluşlar, kişi hakları, yeni kurumların kurulması konularında yapılması düşünülen köklü değişiklikler için abdülmecid ve abdülaziz zamanlarında çikartilan fermanlardır.
avrupa uyum yasaları'nın osmanlıcasıdır. azınlık haklarını savunur. milliyetçiliği engeller. osmanlı'nın yıkılış sebeplerinin arasında gösterilmektedir. ***
1-) Ülkede bulunan hiristiyan ve diger gayri müslimlere, ecdadim tarafindan daha önce verilen her türlü ayricalik ve bagisiklik aynen yürürlüktedir. Bunun için hiristiyan ve diger gayri müslim toplumlari özellikle Patrikhanelerde olusturulacak meclislerce, fetihler babasi Ikinci Sultan Mehmet'in patrik ve piskoposlara lütfettikleri izinlerde dahil olmak üzere bu ayricalik (imtiyaz) ve bagisikliklar (Muafiyet) yeniden gözden geçirilerek:
a) Patriklerin seçim usulleri, toplumlarin Bab-i Ali ile anlasmalari halinde tespit edilecek esaslar dahilinde yeniden yapilacak seçim sonunda Patriklik Berati onaylanmak kosulu ile bu kisiler ömürboyu görevde kalabileceklerdir.
b) Rahiplere her ne ad altinda olursa olsun; hediye, bahsis verilemez ve alamaz ve gelir getirebilecek kaynaklar olusturulamaz. Bunlarin yerine Patriklere ve toplum baslarina belirli gelir tahsis edilir ve diger ruhbanlara derecelerine ve gördükleri isin tasidigi öneme göre hakkaniyete uygun maas verilecektir.
c) Hiristiyan ve sair gayri müslim toplumun tasinir ve tasinmaz mallar ile sehir kasaba ve nahiyelerde mevcud olup toplumlar tarafindan görevlendirilmis kisilerin veya toplulugun idarelerindeki binalar, okullar, hastaneler, mezarlik gibi yerler olduklari gibi korunacak, tamir ve islahlarina engel olunmayacak ve fakat yeniden yapilacaklar için yerel idarelerin onama ve onayi alinacaktir.
2-) Her toplum, diger toplum ile birlikte hareket etmemek kosulu ile ayinlerini serbestçe yapabilecektir. Gerekli tedbirler idarece alinacaktir.
3-) Mezhep, dil, cinsiyet gibi hususlarda bir sinifin diger sinif hakkinda küçültücü söz, yazi, davranislar ve namusa dokunacak her türlü tanim ve niteleme tamamen ve kesinlikle yasaktir.
4-) Hiç kimse din degistirme hususunda zorlanamaz.
5-) Hangi din mezhep ve ulustan olursa olsun, kendi kabiliyet ve ehliyetlerine göre, yürürlükteki mevzuat dahilinde kamu hizmetlerine girmeleri serbesttir.
6-) her toplum, ilgili bakanligin gözetim ve denetiminde olmak kosulu ile; egitim, zenaat ve sanayie dair okullar açabilirler. Buralarda görev alacak ögretmenler ve ders programi toplum ve idarece olusturulacak karma bir meclis tarafindan onaylanmak ve Ferman onama kosuluna baglidir.
7-) Müslüman ile hiristiyan ve sair gayri müslim arasinda veya hiristiyan ile diger gayri müslimlerin birbirleri arasinda ticaret ve cinayete dair uyusmazliklari karma mahkemelerde görülecektir. Durusmalar açiktir. Taniklar kendi inanç ve mezheplerine uygun olarak yemin ederler. Hukuk davalari eyalet ve illerde vali ve kadilarin hazir bulunduklari mahkemelerde hakimler tarafindan seriat ve yasalar hükümlerine göre görülecektir. Hiristiyanlar ile gayri müslimler arasindaki veraset davalarinin sahipleri istedikleri takdirde davalarinin patrik veya ruhani meclislere gönderilmesini isteyebilirler. Durusmalar süratle tamamlanarak tutanaklar ülkede mevcut tercümanlara tercüme ettirilir. Davalar insan haklarina ve adalete uygun sekilde sonuçlandirilir. Tutuklama ve göz altinda bulundurma mümkün oldugunca kisa süreli olmalidir. apishanelerde iskence, eziyet ve cismani ceza uygulanmasi kesinlikle yasaktir. Aksine davrananlar veya emredenler cezalandirilirlar.
8-) Vergilerde esitlik esastir.
9-) Hiristiyan ve diger gayri müslimler de, müslümanlar gibi askerlik görevlerini yaparlar. Bedel veya para ödemek suretiyle kisa süreli askerlik yapilabilir. Bu gibilerin askerlik siniflarinin ve siniflar içindeki görevlerinin tayin ve tespiti askeri makamlara aittir.
10-) Eyalet ve il meclislerine, seçilme belirli usul ve esaslara göre yapilir. Toplumlar oranlarina göre temsil edilirler.
11-) Alis-veris ve mülk edinme konusundaki yasa ve tüzükler, bütün vatandaslar hakkinda esitlik ilkesi içinde uygulanir.
12-) Eyalet ve il meclislerine üyeler 1 Yil için seçilirler.
13-) Yasa ve tüzükler bütün vatandaslar arasinda esitlikle uygulanir.
yine osmanlı'nın sonuç bulmaz çabalarında birisi iç işlerine karışılmaması ümidi.
bununda esasları:
1) gayr-ı müslimleri küçük düşürücü ifadeler kullanılmayacak (bkz: gavur) (bkz: gavur dolu) v.s.
2) halka din ve vicdan hürriyeti tanınacak
3) azınlıklarda artık memur olabilecek ayrıca il meclislerinede girebilecek
4) askerlik için nakti bedel kabul edilecek *
5) vergisini ödediği surece gavurlarda mal mülk sahibi olabilecek
6) mahkemelerde herkes kendi dinine gore yemin edebilecek
7) vergiler yine gelirlere gore toplanacak *
8) tarım ve ticaret yeniden düzenlenecek.
