Karman çorman bir siyasi tarih, gözünü kan bürümüş taraflar ve insanlığın bittiği ülke. ispanya iç savaşı oldukça karmaşıktır. Çoğu kişi bu savaşı tam bilmez, yarım bilgilerle yorum yapar. Ancak arapsaçına dönmüş bu ülkede çok net bir tarih yazmak imkansızdır.
Her iki taraf da savaş suçlarının ağa babasını icra etmiştir. Toplu katliamlar, sınıfsal temizlik, soykırım, cinayet, işkence, terör, anarşi, tekmili birden ne istersen var.
ikinci ispanyol Cumhuriyeti'nin 1931'de ilanından 5-6 yıl sonra sol devrim yapılmaya kalkılmış, özel mülk kollektifleştirilmek istenmiş, toprak sahipleri öldürülmüş, sağcı siyasi liderler hapishanedeyken polis tarafından vurularak öldürülmüştür. Ayrıca, Katalan ve Bask bölgelerine muhtariyet verilmesi, ülkenin birliğinin dağılması tepkilerine yol açmıştır. Ayrıca, ülke çapında kiliseler yağmalanmış, yakılmış ve binlerce din görevlisi linç edilmiştir.
Bunun sonucunda sağcı ordu darbe isyan etmiş, muhafazakar köylü halktan destek bulmuş, Fas'tan getirdikleri destek birliklerle acımasız, sistematik ve vicdansız bir yok etmem makinasına dönüşmüştür. Ele geçirilen şehirlerde ne kadar cumhuriyetçi varsa (ispata gerek yok, komşu iftirası bile yeterlidir) kurşuna dizilmiş ve cephe gerisinde sorun yaratacak nüfus kalmamıştır. Benzer biçimde, Cumhuriyetçi milislerden esir düşen tüm askerlerin tamamı kurşuna dizilmiştir. General Mola'nın ifadesine göre, cephe gerisinde onları beslemek ve kollamak için yeterli kaynak bulunmamaktaydı.
Hükümete bağlı kalan işçi kesimi, bazı köylüler ve kent merkez ağırlıklı kimi vatandaşlar Cumhuriyet'e destek verdi. Buna ilaveten, ayrılıkçı Bask kesiminin (Bilbao, Oviedo vs.) tamamı (dindar, komünist, milliyetçi, anarşist, liberal vs hepsi) Cumhuriyetçilerden yanaydı. Katalan bölgesi (Barcelona, Tarragona vs) zaten ağırlıklı olarak Cumhuriyetçi idi. Ordu isyankar tarafta olduğundan hükümeti korumak milis güçlerine düşmüştü. Halka silah dağıtıldı. Sendikalar ve benzer örgütler ilk başta kendi başlarına hareket eden bir silahlı koalisyon iken, altı ay sıonra Madrid savunmasında ancak düzenli ordu birlikleri halini alabildi. Ancak bu süre zarfında Franco'nun orduları büyük avataj elde etmişti.
1939 ilkbaharına kadar süren savaşta yüzbinlerce insan öldürüldü, katledildi veya kayboldu. Milliyetçi kesimin kazandığı zafer sonra ispanya'da monarşi yeniden tesisi edildi, devlet üniter bir yapıya döndü ve 1970'lere kadar Franco'nun demir yumruklu diktasıyla yönetildi.
