cengiz özakıncı'nın "islamda bilimin yükselişi ve çöküşü" adlı yapıtında islamın bilimsel çöküşünden sorumlu tutulan sufiliğin kurucusu islam teorisyeni.
başlangıçta usçu düşünürlerin yapıtlarını inceleyerek usçuluğu savunan gazali hayatının olgunluk döneminde bir geçiş dönemi yaşamış ve kendisini yaklaşık 6 yıl karanlık ve ıssız bir bölgeye hapsederek ölünceye kadar savunacağı " akıllla değil yürekle görmek" düşüncelerine ulaşmıştır.
başlangıçta aklı atıp kalbi ön plana alan bu düşüncesi dönemin hükümdarları tarafından yoğun bir şekilde eleştirilmiş ancak yaklaşan haçlı saldırıları nedeniyle inanç için ölebilecek askerler yetiştirmek ve dini bir afyon olarak kullandırmak için imam gazali görevlendirilerek ilk kez islamiyette akıl dönemin hükümdarları tarafından devre dışına çıkarılmıştır.
imam gazali'nin aklı ve felsefeyi dışlayıcı düşüncelerini içeren " felsefecilerin tutarsızlığı" adlı yapıtına dönemin usçu düşünürü ibn rüşd "tutarsızlığın tutarsızlığı " adlı yapıtıyla karşılık vermiş ve islam akıl mı yoksa kalp mi tartışmalarına odaklanarak büyük bölünmeler yaşamıştır.
imam gazali'nin feelsefenin tutarsızlığı adlı yapıtında geçen ve usçu düşünürlere atfedilen iki ünlü örneği şu şekildedir;
-- şimdi bir ateşle pamuğa yaklaştığınızı ve yaktığınızı düşünelim. bunu yakan size göre elbette ateştir.ama bu gerçek bir cevap değildir.zira pamukta yanma yetisi olmasa ateşin onu yakabilkmesi mümkün olmayacak dolayısıyla pamuk yanmayacaktı.yani pamuğu yakan ateş değil yüce yaradanın ona yüklediği yanabilme yetisidir.
--siz ağacın çiçek açtığını söylerseniz. oysaki ağacabu yeti yüklenmese ağacın çiçek açması mümkün olmayacaktı. dolayısıyla çiçeği açan ağaç değil tanrıdır. söz "ağaç çiçek açtı değil" "yüce yaradan ağaca çiçek açtırdı şeklinde olmalıdır".
