fiilî müdahale ile ele geçirilemeyen bir kitleyi ya da devleti propaganda, casusluk, sabotaj ya da terör yoluyla manevi etkiye maruz bırakmak suretiyle müdahaleye uygun hale getirmek ya da fiilî savaş esnasında savaşı daha kolay kazanmak için yapılan her türlü manevi yıkıcı çalışmadır.
bu terim propaganda çalışmalarından farklı olarak yapılan tüm casusluk, sabotaj ve istihbarat hareketleridir.
bu kelime ilk kez general franco tarafından 1936-1939 ispanya iç savaşı sırasında söylenmiştir. generalin orduları madrid'e dört koldan saldırdıkları sırada beşinci kol görevindeki madrid içerisinde bulunan generalin istihbarat yetkilileri şehirde bir ayaklanma çıkarmış ve madrid'in düşmesine yardımcı olmuşlardır.
beşinci kol çalışmalarını en mükemmel şekilde kullanan ilk devlet nazi almanyası'dır. bu devlet, gestapo aracılığıyla birçok devletin içine sızmış ve halkı kendi görüşlerine göre yönlendirmiştir. bu sebepten dolayı nazi almanyası ıı. dünya savaşı sırasında polonya, norveç, hollanda, danimarka, avusturya gibi devletleri istila ederken bu çalışmayı temel koşul olarak görmüştür.
beşinci kol çalışmasından bir örnek: nazi almanyası kısa sürede norveç'e teknisyen ve turist adıyla bolca alman soktukları gibi içerideki hükümet karşıtlarını organize edip kısa sürede ülkede nüfuz sahibi olmuşlardır.
norveç'in işgalinden bir gün önce (8 nisan 1940), norveç'te bütün devlet mensupları ve diplomatlara polonya'nın işgaline ait dehşet saçıcı bir film göstermişler; film alman askerî gücünü gösteriyor ve alman ordusuna karşı konulduğunda devletlerin başına gelecek ürkütücü olaylar açıkça gösteriliyordu.
ertesi gün devlet başkanı uyandırılıyor ve alman işgalinin başladığı (9 nisan 1940) haberi verilince, başkan kararsız, şaşkın ve bir önceki gün izlediği filmin etkisiyle savaşın anlamsız olduğuna hükmediyor. bu sebepten ötürü almanların isteklerini kabul eden başkan, beşinci kolun yardımıyla ülkesini almanların eline teslim ediyor.
Beşinci kol halk düzenine de saldırır. Mevcut rejimi yıkmak ya da korumak için farklı ideolojiler benimseyen bir toplum oluşturur. Halkı birbirine düşürmek için terörü ya da eylemsizliği kendi çıkarlarına alet eder.
Sonuçta beşinci kol: Ahlaksız ve bilgisiz bir gençlik, sadakatsiz bireyler, fizyolojik ve psikolojik açıdan rahatsız bir toplum yaratmayı amaçlar.
