türklerin geri kalmasının tek sebebi islamdır

Bu tartışma Ernest Renan'ın "islam bilime ve gelişmeye engeldir" demesi ve Namık Kemal'in de "Renan müdafaanamesi"ni ona bir cevap olarak kaleme almasıyla Osmanlı aydınları tarafından tartışılmış olup dönemin islamcıları (Said Halim Paşa, Mehmet Akif Ersoy), Prens Sabahattin ve Namık Kemal'e göre din gelişmeye engel değildir. islamcıların argümanı islam'ın özüne dönmek gerektiği üzerine kurgulanmıştır yani onlarca din birtakım cahillerce bozulmuştur. Prens Sabahattin ise geriliğin dinden değil de sosyal yapımızdan (toplumcu merkeziyetçi yapı yani bireyciliğin toplumculuğa feda edilmesini öngören yapı) kaynaklandığını söyler. Cemaatin bireyi yutması doğunun geriliğine neden olmuştur.

Bana kalırsa geri kalmamızın sebebi din değildir. Taassup, hoşgörüsüzlük, beynini tarikat şeyhlerine kiralama (bu tarikat şeyhleri illa dinî anlamda olmasına gerek yok. Celal Şengör ya da ilber Ortaylı ne derse doğrudur diye düşünen seküler bir birey ile şeyhim ne derse o diyen dinci de aynı zihniyeti taşır, al birini vur ötekine efendim), eleştiri kültürünün zayıf olması gibi birçok neden sıralayabiliriz bence.