kilikya batıda alanya, doğuda osmaniye düziçi'ni kapsayan, güneyde akdeniz ve kuzeyde konya ile kayseri'ye dayanan tarihi bir bölgedir.
tarih boyunca iki alt bölgeye ayrılmıştır. bunlar ovalık kilikya (kilikia pedias) ve dağlık kilikya (kilikia trakheia) isimli bölgelerdir.
bu iki bölge günümüzde gülek geçidi olarak bilinen kilikya kapıları (kilikia lylai) denen yerde birbirinden ayrılır.
tahmin edilebileceği üzere verimli çukurova'nın bulunduğu ovalık, dağlık olmasıyla bilinen batı mersin yani taşeli dağlık kilikya'dır.
dağlık kilikya yani taşeli kilikyasına merkezlik yapan yer tarsus şehri iken ovalık kilikya'ya merkezlik eden yer bugün kozan sınırlarında yer alan anavarza antik kenti'dir.
özellikle ovalık kilikya pek çok kez arap saldırısına uğramış çok kez el değiştirmiş, ancak sonunda roma topraklarında kalmıştır.
daha sonra romalılarla yöreye sonradan gelen ermeniler arasında çatışmalar çıkmış ve kilikya batıda silifke'den doğuda düziçi'ne tekrar düzenlenmiş, kilikya krallığı kurulmuş ve başkenti sision-sis günümüz adıyla kozan olmuştur.
dikkat çeken bir nokta ise romalıların ovalık kilikya bölgesi'ne gelen ermenileri istilacı olarak görmesi ve büyük kentler haricinde romalı ve ermeni köy kasabalarının birbirinden ayrı oluşudur. roma etkisi son buluncaya değin ovalık kilikya'da kalmış olan romalı halkı roma'nın etkisini tamamen yitirmesi üzerine batıya göç etmişlerdir.
daha sonra memlükler ile kilikya krallığı çetin bir mücadeleye girişmiş ve tarsus civarına yerleşen varsak türkmenleri gibi yerli türk boylarının da saldırmasıyla kilikya krallığı son bulmuş; tarsus civarını yurt eden kalabalık sayıdaki konargöçer varsaklar kozan, feke, saimbeyli dağlarını yurt tutmuş ve adana merkezli ramazanoğlu türk beyliği'nin kuzey kanadını oluşturmuşlardır.
zaman içinde ramazanoğlu beyliği kimseye karışılmayacak vaadi ile osmanlı'ya katılmıştır. kısa süre sonra buradaki türkmenleri zorla yerleşik hayata geçirmek istemiştir. bunun sonucunda 1660-1670'li yıllarda isyan eden kozan yöresindeki varsak türkmenleri 1700'de yöre hakimiyetini ele geçirmiş ve 1865'e dek osmanlı'yı bölgeye sokmamışlardır. yöre karacaoğlan ve dadaloğlu gibi ozanlarla türk halk edebiyatının kalesi olmuştur.
1865'e değin adana'daki ordu ile pek çok farklı yerel türk boyları ve hatta yozgat yöresinden çapanoğullarını kozanoğlu'na saldırmak üzere yollayan osmanlı başarısız olmuştur. bunun üzerine 1865'te osmanlı istanbul'dan savaş düzeninde topçuları olan bir orduyu islahiye'ye göndermiş ve harekata başlamıştır. kozanoğlu direnişi ise cebelibereket'te başlamış ve bunun üzerine osmanlı ordusu ermenilerle işbirliğine dahi gitmiştir. o güne dek dağlarda konargöçer yaşayan varsaklar ile ermeniler arası olumlu veya olumsuz bir ilişkisi yokken ermeniler daha fazla arazi, makam ve bir ihtimal varsakların sürülme hayali ile osmanlı'ya yardım etmiştir.
sonucunda kozanoğlu kozan'ın kuzeyine dek mevki mevki direnmiş ve kaçmak yerine mertçe dövüşerek kozan'ın 12-13 km kuzeyinde bugün baraj altında kalan mevkide son direnişini yapmış ve dağılmıştır.
bunun sonucunda ise fırka-i islahiye bu türkmenlerin bir kısmını bulundukları kozan, feke, haçin, aladağ, karaisalı, düziçi, osmaniye gibi yerlerde diledikleri araziye konma izni vermiş ve son kilikya'da kozan yöresi dağlarında yüzlerce varsak köyü kurulmuştur.
dahası 1900'a kadar kozan şehir merkezi'nde türkler 4'te 3 çoğunluk olmuş ve ermenilerin son kalesi olarak sadece haçin şehri kalmıştır. zamanla kozan'da kalan son ermenilerde haçin'e geçmişlerdir.
kurtuluş savaşı sırasında bölge fransız işgaline uğramıştır. haçin'den kozan'a inen ermeniler türklere yönelik tarihin dahi inkar edemediği katliamlara girişmişlerdir.
ancak bu katliamlar bağımsızlık ruhunu ateşlemiş ve adana mersin kozan osmaniye hattında kozan vilayeti (kendi çabaları ile-dağ köylerindeki varsaklarla güney ova köyleri türkleriyle kozan'ı ele geçirmiş) yaklaşık 1.5 yıl önce kurtulmuştur.
bunun üzerine tüm bölge ermenileri ordu ve halk ile birlikte bölgeden fransızlarla birlikte kovulmuştur. ve hatta bölgede son yıllarda tek ciddi ermeni nüfusuna sahip haçin tamamen yakılmış ve burada kozan milli mücadele kahramanlarından saimbeyli ismi verilerek yeniden bir türk yerleşimi kurulmuştur.
1923'te il ilan edilen kozan, 1926'da adana'ya bağlanmıştır. o gün bugün 4'te 3'ünü oluşturan dağ köyleri varsak türkmenleriyle, geri kalan avşar gibi boylardan teşekkül ova köyleri ile kilikya'nın son parçası olmuş ve konargöçer türklerin sembol şehri, karacaoğlan ve dadaloğlu ile türk halk edebiyatı'nın kalesi olmuştur.
