daha önce de söylemiştim, mitolojik çağda bütün toplumlara hakim olan anlayışa uygun bir biçimde, "yabancı"ları da kendilerine referans vererek tanımlayan fars toplumunun, kimi zaman müttefik, kimi zaman rakip oldukları türklerin yaşadığı yere kendilerince verdiği isim.
esasında, iran-turan ilişkileri üzerinde epey yazılabilecek bir konu. yazasım da geldi aslında ama, "zaman kısa, ben yorgunum, yol uzun" şairin dediği gibi, "tarifi imkansız acılar içindeyim", başka zamana artık.
ancak belirtmeden geçmeyelim, iranlılar nasıl önce türklerin yurdunu, o dönem toplumlarına hakim olan üslup ve anlayışla, kendilerinden yola çıkarak, kendilerine atıfta bulunarak yüzeysel bir biçimde tanımladılarsa, daha sonra, kendi öz kimliklerini de ancak "turan düşmanlığı" üzerinden koruyabildiler. başarılı oldular mı? büyük oranda, evet. herkes şahname'den bahseder "türklerin yönetiminde git gide yok olmaya başlayan farslık şuurunun diriltilmesi" meselesinde, ama firdevsi bu konuda tek değildir, bir de tarih-i taberi vardır mesela, zannedersem bir 50 yıl önce yazılan. öyle başladı, öyle devam etti, şimdilerde, türk'e ait olan herşeyi fars'a has göstermek çabasında kendini gösteriyor. eh, şaşaalı bir geçmiş, ardından büyük bir bozgun; önce arap, sonra yüzlerce yıl türk egemenliği. (son türk hanedanı 1925'te yıkıldı. ki, bu olaylarda aktif rol alan setter han da bir türk'tü, yeni şah sülalesini oluşturan pehleviler anadilleri gibi türkçe konuşurlardı.) ancak böyle koruyabildiler kimliklerini.
farslar tarafından böyle adlandırılan bu ülkenin sahipleri ise, farsları seviyorlardı bir zaman. bakın ne diyor divan-ı lügat-it türk'te:
tatsız türk bolmas başsız börk bolmas (acemsiz türk olmaz, başsız börk olmaz.)
öncelikle belirteyim, "tat" kelimesi bildiğim kadarıyla "yabancı" anlamındadır. ancak sanırım tarihçiler ve uzmanlar burada kastedilenlerin farslar olduğunu düşünüyorlar. ve anlatılana göre, bu atasözünün ortaya çıkmasının sebebi, soğd hizmetkarların, çinlilerin ayakoyunlarına kafası basmayan biz safdil türkleri sürekli uyararak, ayık olmalarını sağlaması imiş. doğru mudur? doğru olabilir.
ha, işin sonu, eğer rivayet doğruysa, firdevsi'nin mezarını "kalk ayağa, küçük gördüğün türk geldi!" diye tekmeleyen timur'a da dayanmıştır, belirtmeden olmaz.
son olarak, "iran" kelimesi ile bir ikileme şeklinde kullanıldığında, divan şiirinde bir mazmun oluşturur efendim. örnek:
"ey sabâ gördün mü mislin bunca demdir âlemin
püşt-i pâ urmaktasın iran'ına, turan'ına."
