apaçi

Apaçi ya da Apaş, Arizona ve New Mexico bölgesinde, Mogollon ve Sierra Madre sıradağlarında yaşayan Kızılderili kabilesi. Avrupalı beyazlara en büyük direnişi gösteren Amerikan Kızılderilileri arasında Apaçiler ilk sırayı alır. Apaçiler bugünkü Arizona ve New Mexico bölgesinde, Mogollon ve Sierra Madre dağ silsileleri başta olmak üzere çorak ve dağlık arazilerde yaşıyorlardı.
Amerika kıtasının 1492'de Colomb tarafından keşfedilmesinden sonra Avrupa'nın çeşitli yerlerinden denizci uluslar, ispanyollar, Portekizliler, ingilizler ve Hollandalılar başta olmak üzere Amerika kıtasının zenginliklerine el koymak amacıyla aralarında yarışa girdiler.

Yüzyıllar boyunca güneydeki ispanyol kökenli Meksikalılarla savaşmışlar, bu savaşlar sırasında da iyice sert, acımasız ve vahşi tabiatlı bir karakter geliştirmişlerdi. Meksikalılar Apaçileri gördükleri yerde sorgusuz sualsiz öldürüyor, çocuklarını kaçırıp köle olarak kullanıyordu. Buna karşılık da Apaçiler sık sık Meksika'ya yağma baskınları düzenliyordu. Bu karşılıklı güç dengesi kuzeyden Avrupalıların yaklaşması ile değişmeye başladı. 1860 yılından itibaren Siular, Cheyenneler, Comancheler ve Kiowalar gibi büyük Kızılderili ulusları beyazlarla savaşarak topraklarını kaybetmeye başladı. Beyazlar Apaçileri bütün Kızılderililer arasında en vahşi ve en tehlikeli ulus olarak görüyordu.
1876’da Amerika Ordusu Çirikavaları bir Kızılderili kampına taşımayı denedi. Fakat Gerenimo Meksika’ya kaçtı. Beyazlar tarafından korku saçan bir Apaçi olarak tanıtıldı. Yaptığı şeyler abartılı bir biçimde yansıtıldı. Askerler onu yakalayabilmek için çok büyük mücadeleler verdiler. Mücadelenin son 5 ayında 5000 asker ve 500 keşifci izlerini takip ederek Gerenimo'ya ve kampına ulaştı. O ve adamları teslim olmaya zorlandılar ve sonunda yakalandı. Arizona’ya geri gitmeyi umdu ama Gerenimo ve adamları Florida St. Augustine’ye nakledildi. Nakledildikleri yerde çoğu sıtma ve tüberkülozdan öldü.
Gerenimo büyük bir aşkla sevdiği topraklarını bir daha göremedi. Arizona'da yıllar sonra federal hükümetin hapsettiği kampta bir mahkûm olarak öldü...

Apaçi (Apache) kelimesi ilk kez Juan de Onate tarafından 9 Eylül 1598 tarihinde San Juan Pueblo'da kullanılmıştır. Kelimenin kökeni hakkında çeşitli hipotezler olsa da en yaygın ve kabul edileni, Zuni dilinde ʔaapaču ya da Yavapai dilinde ʔawáača kelimelerinden geldiği yolundadır. Günümüzde Apaçi halkları arasında yalnızca Hikarilalar Apaçi (Abáachi) adını kullanırlar.
Türkiye'de Kızılderili denince akla ilk gelen kabile Apaçilerdir. Bir başka deyişle, Türkiye'de Kızılderili imajı Apaçilerle ifade edilir. Bunda, Türkiye'de bir dönem en popüler çizgi romanlarından olan Teksas ve Tommiks gibi çizgi romanların yaygınlığı etkendir. Apaçi kelimesi Türkçede Apaş olarak da geçer. Apaş kelimesi sözlüklerde mecazen "hayta, külhanbeyi, efe" anlamında da kullanılır. Bu mecazi kullanımı Türkçeye Fransızcadan geçmiştir. Bunda, Apaçilerin, özellikle de Çirikava Apaçilerinin yağmacı olmalarının etkisi vardır.

Diğer Amerika Kızılderililerinden oldukça farklı olan Na-Dene dilleri ailesinden dlleri konuşan Kızılderililer, Sibirya kökenlidir. En büyük grubunu oluşturan Atabask dilleri, coğrafi konumları baz alınarak Kuzey Atabask dilleri (Alaska ve Kanada), Pasifik Atabask dilleri (ABD'nin kuzey Pasifik kıyıları) ve Güney Atabask dilleri (ABD'nin orta güneyi ve Meksika sınırı) biçiminde üç alt grupta toplanırlar. Güney Atabask dilleri alt grubuna, Navaholar dışındakilerin hepsi Apaçi olduğundan Apaçi dilleri adı da verilmektedir.
Ova Apaçi dilleri [ingilizce Plains Apachean]
Ova Apaçicesi [kendilerince Náʼįįsha; ingilizce Plains Apache, Kiowa Apache, Oklahoma Apache]. Konuşanı bir iki kişi olup Oklahoma'da Na-Dene olmayan Kiowalar arasında yaşarlar.
Navaho-Apaçi dilleri [ingilizce Navajo-Apache, Southwestern Apachean]
Doğu Apaçi dilleri [ingilizce Eastern Apachean]
Hikarilaca [kendilerince Abáachi mizaa ; ingilizce Jicarilla, Jicarilla Apache]. New Mexico'nun kuzeyi ile Kolorado'nun güneyinde konuşulur.
Llanero
Hoyero
Lipanca [ingilizce Lipan, Lipan Apache]. New Mexico'nun doğusu ile Teksas'ın batısında konuşulur.
Batı Apaçi dilleri [ingilizce Western Apachean]
Meskalero-Çirikavaca [ingilizce Mescalero-Chiricahua]
Çirikavaca [ingilizce Chiricahua, Chiricahua Apache]. Arizona'nın güneyi ile New Mexico'nun güneybatısında konuşulur. Ünlü Apaçi kahramanı Geronimo'nun anadilidir.
Chiricahua
Mimbreño
Mogollon
Meskaleroca [ingilizce Mescalero, Mescalero Apache]. New Mexico'nun orta bölgelerinde konuşulur.
Batı Apaçicesi [kendilerince Ndee biyatiʼ / Nnee biyatiʼ ; ingilizce Western Apache, Coyotero]. Arizona'nın orta bölgelerinde konuşulur. Günümüzde Apaçi adı daha çok bu dili konuşanlar için kullanılmaktadır.
Cibecue
Kuzey Tontocası [ingilizce Northern Tonto]
Güney Tontocası [ingilizce Southern Tonto]
San Carlos
Tsézhiné (Arivaipa)
Pinal
Apache Peaks
San Carlos proper
White Mountain
Navahoca [kendilerince Diné bizaad; ingilizce Navajo, Navaho]. Arizona, New Mexico, Utah ve Kolorado eyaletlerinde konuşulur. Konuşanı en kalabalık Na-Dene dilidir.

Kaynak: Vikipedi