--spoiler--
Ezel; başı ve sonu olmayan, zamandan ve mekandan münezzeh olan ve hiçbir kayıt ve kaide ile bağlı olmayan demektir ki; bu Allahın bir sıfatıdır. Zaman ve mekan içindeki bütün kayıt ve kaideler, burada cari değildir. Hudus ve imkan delilleri, zaten bizzat ezeliyeti ispat eden iki akli delildir.
Ezel kavramını izah ve ispat eden akli delillerden bazılarını burada takdim edelim.
Hudus: Kelime olarak, bir şeyin sonradan meydana çıkması, ezeliyeti ve evveliyetinin olmaması manasınadır. Böyle olunca, onu meydana çıkaracak ve ezeli olan Vacip bir Vücudun olması lazım geliyor.
Bu kısa tarif ve izahtan sonra şöyle devam edebiliriz:.Kainata ve mahlukata baktığımız zaman, her şeyin değişken ve kararsız olduğunu görüyoruz. Yani, hiçbir şey kararında sabit olarak durmuyor, değişiyor. Biri gidiyor, biri geliyor. Sürekli bir faaliyet, gözümüzün önünde işliyor. Bu da mahlukatta değişmeyen hiçbir şeyin olmadığını ispat ediyor.
Her değişen şey ise, sonradan meydana gelmiştir. Sonradan vücut bulmuştur. Zira yoktu, var oldu. Ezeli olan şeyde, zaten değişim olması imkansızdır. Ezeliyet ona müsaade etmez. O zaman, yoktan ve hiçten yaratılıp meydana çıkartıldılar.
Onları yoktan varlığa çıkaran zat ise ezeli ve vacip olmak gerekir. Zira hadisin/sonradan olanın hadisi yaratması imkansızdır. Yok, yoka vücut veremez.
Madem her şey hadisdir, yani, sonradan meydana gelmiştir; öyle ise her hadisin bir muhdisi var, yani onu varlık sahasına çıkaran ve yaratan bir Zat var olduğu sabit olur. Hudus delilinin mahiyetinin özeti budur.
imkan da kelime olarak, varlığı mümkün olan şeylere denir. Yani, var ve yok olması eşit olan demektir. Bu eşitlikten var olanlara, vaki; yok olanlara da mümkün denir. işte bu eşitliği, yani, her iki ihtimalden var olmak ve yok olmaktan, birinin üstünlük kazanması ancak mümkinat cinsinden olmayan Vacibul Vücut bir zatın tercihi ile olur.
--spoiler--
