yakup kadri karaosmanoğlu'nun yaban romanında eleştirel gözle ele aldığı durumdur. eleştirilecek bir haldir. yalnız bu konu değişmez gerçeklik gibi devamlı klişe şekilde eleştiri bombardımanı yaparak değil, farklı boyutlarıyla da ele alınmalıdır.
- toplumun yaptığı her şeyi aynen yaparak, olduğu gibi meşrulaştırarak ve överek ne derece aydın olunabilir,
- aydın bir yönüyle de toplumun ulaşamadığı fikir düzeyine ulaşan, toplumdan farklı şeyleri söyleyebilen kişidir,
- toplumunun her türlü değer yargısını dışlamak veya reddetmek aydın olmanın kriteri değildir, toplumun değer yargıları arasında eskimiş şeyler olabileceği gibi, gayet güzel ilkeler de olabilir,
- "toplum beni anlamıyor" diyerek marjinal bir yaşam tarzına kendini gömmek, kendi içinde klanlaşmak ne derece aydın olmaktır, veya aydın kendi seçtiği yaşam tarzı olarak bu durumda olsa bile topluma ne kadar faydası olabilir,
- aydın sadece toplumun veya devletin hoşuna gidecek şeyleri söylemek veya onaylamakla yükümlü değildir, ama bunları illa ki eleştirmek ve zıttına gitmekle de yükümlü değildir, görüşünü kendi hür bakış açısı ve birikimiyle oluşturmalı ve oluşan kanaatini cesurca ortaya koyup savunabilmelidir,
gibi farklı noktaları irdeleyerek ve klişe genellemelerden uzak durarak ele alınması gerekli bir konudur.
