imam gazzalinin burada ifade ettiği işin iman itikad inanç yönüdür. Yani hayrihi ve şerrihi minallahi teala. Hayrı ve şerri bütün fiiliyatı yaratan allahtır. O izin vermeden elini bile kımıldatamazsın. Fakat bu durum kişinin sebeplere tevessül etmesine engel teşkil etmez. Bilakis islam matematik fizik kimya biyoloji astronomi tıp gibi ilimleri öğrenmeyi ve hayata tatbik etmeyi de teşvik eder. Pek çok müslüman ilim adamı yetiştiğinden bi haber olanlar, gazzalinin 80 çeşit ilmi şubeleriyle bildiğinden haberi olmayanlar da önümüze bunun gibi alıntıları sokup akılları sıra eleştirdiklerini filan zannederler. Muhtemelen aylaktırlar da ondan. Sorsan, gazzalinin yukarıda saydığım bir tane eserini okumamışlardır. imam gazzali;Avrupalılar dünyanın düz olduğu zannederken, O yuvarlak olduğunu söylüyordu.
Allahü teâlâ dileseydi, her şeyi sebepsiz de yaratırdı. Ateşsiz yakardı. Yiyip içmeden doyururdu. Tayyaresiz uçururdu. Radyosuz, telefonsuz uzaktan duyururdu. Fakat lutfederek, kullarına iyilik ederek her şeyi yaratmasını bir sebebe bağladı. Belirli şeyleri, belli sebeplerle yaratmayı diledi. işlerini, sebeplerin altında gizledi. Kudretini sebepler altında sakladı.
Onun bir şeyi yaratmasını isteyen, o şeyin sebebine yapışırsa, o şeye kavuşur. Lambayı yakmak isteyen, kibrit kullanır. Zeytinyağı çıkarmak isteyen, baskı aleti kullanır. Başı ağrıyan, aspirin kullanır. Cennete gidip, sonsuz nimetlere kavuşmak isteyen, islamiyet’e uyar. Kendini tabanca ile vuran veya zehir içen ölür. Terli iken su içen hasta olur. Günah işleyen, imanını gideren de, Cehenneme gider.
Herkes, hangi sebebe başvurursa, o sebebin vasıta kılındığı şeye kavuşur. Müslüman kitaplarını okuyan, Müslümanlığı öğrenir, sever, müslüman olur. Dinsizlerin arasında yaşayan, onların sözlerini dinleyen, din cahili olur. Din cahillerinin çoğu kâfir olur. insan hangi yerin vasıtasına binerse oraya gider.
Allahü teâlâ, işlerini sebeplerle yaratmamış olsaydı, kimse kimseye muhtaç olmazdı. Herkes, her şeyi Allahü teâlâdan ister, hiçbir şeye başvurmazdı. Böyle olunca, insanlar arasında, âmir, memur, işçi, sanatkâr, talebe, hoca ve nice insanlık bağları kalmaz, dünya ve ahiretin nizamı bozulurdu. Güzel ile çirkin, iyi ile fena ve muti ile asi arasında fark kalmazdı.
Allahü teâlâ dilerse yoktan çocuk yaratır. Hazret-i Âdem’i yoktan yarattı. Dilerse babasız çocuk yaratır. Hazret-i isa’yı yarattı. Ancak, Allahü teâlâ çocuğu yaratmak için ana babayı sebep, vesile, vasıta kılmıştır. Ana baba olsa da çocuk vermeyebilir.
Sebeplere yapışmak dinimizin emridir. Peygamberin mucizesi, evliyanın kerameti haktır. Yaratıcı Allah’tır. Hepsi Onun izni, yetki ve imkan vermesi, yaratması ile olmaktadır.
