siyasi, tarihsel bir realite. kemalizm, aynı avrupa'da olduğu gibi dinsel ideolojinin siyasi-kollektif hayattan çekilip, bireysel bir hale gelmesine çalışıyordu. bir nevi dini manevi dünyaya hapsediyor, reel hayatı bilimsel düşünceyle dizayn ediyordu. bunda başarılı da oldu. türkiye, uzun süre müslüman nüfuslu ülkeler arasındaki tek gelişmiş ülkeydi. ama yerli yobazlar ve emperyalizm, bu hareketi boğdu. böylece islam'da reformize olma şansını kaybedip ışid ve nusra gibi terör örgütleriyle git gide daha fazla özdeşleşmeye başladı.
