kuruluş tarihi : m.ö. 204
ikiye ayrılış tarihi : m.ö. 58
birinci yıkılışı : m.ö. 41
son yıkılış tarihi : m.s. 216
kurucusu : mete [bagatır]
kapsadığı alan : kuzey-sibirya / güney-tibet, kişmir / doğu-büyük okyonus /
batı-hazar denizi (18.000.000 km²)
kuruluşu : belgelerle ispatlanabilecek ilk türk imparatorluğu'dur. başlangıcı m.ö. 1116 yıllarına giden türk devletleri hakkında ne yazık ki, sıhhatli bilgiye sahip değiliz. büyük hun imparatorluğu mete'nin bütün türk boylarını tek idare altına toplaması ile kurulmuştur.
ulusal varlığımızın temeli bu imparatorlukla atılmıştır.
bir ülkü için savaşı kutsal bir kurum haline getiren hunlar, hala dünyanın en büyük eserlerinden biri sayılan çin seddi'nin yapımına sebep olmuşlardır. ancak, çok yakın tarihlere kadar son derece önemli bir savunma hattı sayılabilecek çin seddi "hun türk"lerinin çin içlerine bir çığ gibi akmalarına engel olamamıştır.
yıkılış : 420 yıl yaşayan bu muhteşem imparatorluk çin'lilerin tahriklerine kanan, oyuna gelen boyların kavgaları yüzünden yıkılmıştır.
batı hun imparatorluğu
kuruluş tarihi : m.s. 48
birleşme tarihi : m.s 93
yıkılış tarihi : m.s. 216
kurucusu : panu
çin entrikaları ile m.ö. 58'de hun imparatorluğu ikiye ayrıldı. (güney-doğu ve kuzey-batı hun'ları). bu arada siyenpi türkleri, güney-doğu hun'ları ile birleşerek çin'in de desteği ile kuzey-batı hun'larını batıya sürmek istediler. birleşmeden sonra (m.s. 93) 216'ya kadar direnen hun'lar orta asya'nın egemenliğini siyenpiler'e bırakarak avrupa'ya göçtüler.
avrupa hun imparatorluğu
kuruluş tarihi : 375
yıkılış tarihi : 454
kurucular : muncu, oktar, rua ve aybars adlı 4 kardeş
ilk imparator : oktar
kapsadığı alan : güney rusya, romanya, yugoslavya'nın kuzey bölgesi macaristan, avusturya, çekoslovakya, güney ve orta almanya, 4.000.000. km²
avrupa hun imparatorluğu en ihtişamlı dönemi, attila zamanında yaşamıştır. 445'te imparator olan attila, doğu roma'yı vergiye bağlamış, birkaç yıl sonra vergi kesilince balkanlarda 70 şehri zaptederek bizans topraklarını çiğnemiş, istanbul kapılarına dayanmıştır. daha sonra saldığı korku ile doğu-batı roma'nın birleşme ihtimalini gözönüne alan attila, italya'ya yürüdü. gallar'la birleşen roma ordusu ile orleans yakınlarında karşılaştı. son derece kanlı cereyan eden savaşın sonunda yenen-yenilen belli olmadı.
bir yıl sonra doğrudan doğruya güneye dönüp italya'ya saldıran attila, milano ve pavia'yı aldı. roma’ya girmek üzere iken, kendisini yolda karşılayarak ayaklarına kapanan papa iii.leon'un yalvarmaları üzerine anlaşma yaparak döndü.
avrupa'ya ilk ayak basan türkler, hunlar'dır.
453'te attila uçmağa vardı, başlayan taht kavgası yüzünden koca imparatorluk bir yılda çöktü.
ak hun imparatorluğu
kuruluşu : 420
yıkılışı : 562
kurucusu : akşuvar
kapsadığı alan : kuzey hindistan’ın yarısı, afganistan, türkistan’ın bir bölümü. 3.500.000 km²
orta-asya atlı göçebelerinden, hindistan’a inen, hun türkleri, iii. imparatorluk hanedanını kurarak, güney hindular ve araplarla ilk teması sağladılar.
470’te taht’a geçen toraman, 496’da imparator olarak ak-hun egemenliğini kurdu. 502’de, toraman’ın yerini alan mihirakula 530’da kardeşi tarafından devletin başından uzaklaştırırdı. zalim bir hükümdar olan mihirakula’nın keşmir’e gidişi ak-hun’ların resmen sonu sayılmasına rağmen devlet 562’de göktürkler tarafından yeni imparatorluğa katılıncaya kadar varlığını sürdürmüştür. öte yandan keşmir’den pencap’a inen mihirakula 542’ye kadar hüküm sürmüş ve bu tarihte ölmüştür.
562’de fiili sona erişe rağmen bazı ak-hun boyları uzun süre hindistan’da bir kuvvet olarak yaşamışlardır.
göktürk devleti
i. göktürk kağanliği
kurucusu : bumin kağan
kuruluşu : 552
ikiye ayrılışı : 581
yıkılışı : 630
kapsadığı alan : 18.000.000 km²
ii. göktürk kağanliği
kurucusu : ilteriş kağan
kuruluşu : 682
yıkılışı : 743
avar’lara bağlı olarak yaşıyan göktürkler bunların egemenliğine son vererek (552) ilk defa türk adını kullanarak göktürk imparatorluğu’nu kurdular.
bumin kağan’ın ölümünden sonra birlik korunamadı, 581’de ikiye ayrıldılar (doğu ve batı göktürk devletleri).
çinlilerin oyunları ile başkaldıran bazı boyların zorlamasıyla doğu göktürk devleti gittikçe zayıflıyarak 630’da yıkıldı.
aynı şekilde batı göktürk’leri de iç çekişmeler yüzünden zayıflayarak çin egemenliğini kabul etmek zorunda kaldılar (630).
682’de ilteriş kağan, çin boyunduruğundan kurtardığı türkleri birleştirerek ikinci defa göktürk imparatorluğu’nu kurdu.
imparatorluk en büyük şeklini istemi kağan devrinde aldı. türklerde tam şehirleşme bu dönemde görülür.
göktürk imparatorluğu’nu büyük bir tehlike olarak gören çin’lilerin devamlı entrikaları devleti yönetenleri birbirine düşürmüş, bu pırıl pırıl imparatorluk kardeş kavgasının kurbanı olarak 743’te yıkılmıştır.
avar imparatorluğu
kuruluşu : 563
yıkılışı : 803
kurucusu : bayan kağan
kapsadığı alan : itil-don, dinyeper-dinyester, vistül, elbe, oder, ren, erdel, eflak ve
boğdan. bölgesi
kuruluşu : orta-asya türklerinden olan avarlar tahtlarını göktürkler’e kaptırınca başka bir türk hanedanının idaresi altında yaşamak istemediklerinden avrupa’ya geçip yeni ve büyük bir türk imparatorluğu kurmuşlardır. avrupa’ya gelen avarlar, bir asır önceki hun imparatorluğu enkazı ve toprakları üzerine oturmuşlardır.
yıkılışı : 238 yıl yaşayan imparatorluk, üst üste yaptığı savaşlar neticesinde eski kuvvetini kaybederek franklar tarafından ortadan kaldırıldı.
hazar imparatorluğu
kuruluşu : 651
yıkılışı : 983
kapsadığı alan : kırım, dinyeper, don, volga.
kuruluşu : önceleri göktürklere tabi olduğu tahmin edilen hazarlar, batıya göçerek, kırım’dan hazar denizi’ne kadar olan alanda imparatorluk kurmuşlardır.
yıkılışı : emeviler, araplar ve norman türkleriyle mücadele eden hazarlar, öldürücü darbeyi normanlar’dan yemiş, prenslik derecesine düşerek xi. asır sonlarına kadar yaşamış, yeni gelen kıpçak, peçenek ve oğuz türkleri arasında eriyip gitmişlerdir.
hazarlar arasında yahudilik ve müslümanlık ile beraber hıristiyan dini de çok yayılmıştır.
uygur devleti
birinci uygur devleti
kuruluşu : 744
yıkılışı : 840
kurucusu : kutluğ bilge kül kağan
ikinci uygur devleti
kuruluşu : 851
cengiz han’a tabi oluşu : 1209
yıkılışı : 1335
kapsadığı alan : göktürk imparatorluğu’nun akıl almaz genişlikteki sınırından bir hayli dar olmakla beraber, devlet yine de orta asya’ya hakim durumdaydı.
kuruluşu : göktürk hakanlığı federasyonu içinde gittikçe önem kazanan uygurlar, bu hakanlığı yıkarak kendi devletlerini kurmuşlardır.
yıkılışı : çin entrikalarıyla kardeşlerin birbirlerine düşmesi yüzünden zayıflıyan devlet moğol imparatorluğu’na katılmıştır.
karahanlılar
kuruluş tarihi : 940
yıkılış tarihi : 1040
kurucusu : saltuk buğra han
kapsadığı alan : seyhun ve ceyhun nehirlerinin arası.
kuruluşu : karahanlılar türklerin ii. yüzyıldan beri aralıksız devam eden büyük imparatorluğu yöneten vi. hanedanıdır.
yıkılışı : süleyman han yeni kurulan selçuklular önünde tutunamadığı için taht ve tacını selçuklulara devretti. gazneliler de daha evvel kurulan karahanlı toprakları üzerinde büyüyorlardı. böylece bu devletin mirasçıları selçuklularla gazneliler olmuştur.
inançları : 955’de hanedan ve teba müslümanlığı resmi din olarak seçmiş ve böylece ilk müslüman türk devleti olmuştur.
sanat : uygur kültürünü, islam kültürüyle birleştirerek bayındırlığa önem vermişlerdir. bu devirde kurulan medreseler ilk türk islam bilgin yazarlarını yetiştirmiştir. türk edebiyatının “kutadgu bilig” ve “divan-ı lugatı türk” gibi en büyük eserlerini verdiler.
gazneliler
kuruluş tarihi : 963
yıkılış tarihi : 1183
kurucusu : alp tekin
kapsadığı alan : bugünkü afganistan, harzem, türkistan, kırman, horasan, seman, damgan, laristan, isfahan, rey, hemadan, kazvin, kaşan, mazenderan, esterebat, geylan, hindistan, saint, belicüstan, pencap, recistan, molva, kucarat, delhi, ağra, ut ve allahabat. 4.700.000 km²
kuruluşu : samanoğulları hizmetinde çalışan ve herat valiliğine atanan alp tekin, bir süre sonra hükümdarına karşı gelerek yanındaki türk atlılarıyla birlikte gazne’yi almış ve bundan dolayı kurduğu devlete gazneliler denmiştir.
yıkılışı : 1040 dandanakan’da selçuklar’a yenildikten sonra zayıflamaya başlıyan gazneliler, afgan yerlilerinden olan gurlu türkleri tarafından yıkıldı.
büyük selçuklu imparatorluğu
kuruluş tarihi : 1040
ilk imparatorluk : 1040-1092
gerileme devri : 1092-1117
ii. imparatorluk : 1117-1157
yıkılış tarihi : 1157
kurucusu : selçuk bey
kapsadığı alan : doğuda balkaş, işık gölü, tarım havzası, batıda ege ve akdeniz sahilleri, kuzeyde aral gölü, hazardenizi, kafkasya karadeniz, güneyde arabistan dahil umman denizine kadar 10 milyon km².
kuruluşu : karahanlılar tahtını ele geçiren selçuklular 1040 dandanakan meydan muharebesiyle gaznelileri yenerek devletin temelini atmışlardır.
yıkılışı : devlet hükümdar ailesinin ortak malı sayılıyordu, hükümdar ölmeden önce eldeki toprakları oğulları ve kardeşleri arasında paylaştırırdı. devlet kanlı kardeş kavgaları yüzünden yıkılmıştır.
harzemşahlar
kuruluş tarihi : 1157
yıkılışı : 1231
kurucusu : muhammed harzemşah
kapsadığı alan : iran, güney kafkasya, dağıstan, umman, afganistan, maveraünnehir, harzem, balkaş ile aral arası 5 milyon km²
kuruluşu : sultan sancar ölünce, sancar’ın yeğenleri ile tabilerinden harzemşahlar aralarında çekişmişlerdir. sancar’dan boşalan tahta irak selçukları namzet gösterilmektedir. çünkü harzemşahlar, kara hitay baskısında idiler. irak selçukları tarihi sahneden çekilince doğu türk hakanlığı kesin şekilde harzemşahlar’a kaldı.
yıkılışı : cengiz, imparatorluğunu kuvvetlendirdikten sonra harzemşah devleti’ni ortadan kaldırmış ve harzemşah’ları batıya sürmüştür.
sosyal hayat : şehir hayatı yaşıyan harzemşahlar devrinde türk dili ve edebiyatı biraz daha gelişmiştir.
altın orda devleti
kuruluşu : 1236
yıkılışı : 1502
kurucusu : batur han
kapsadığı alan : doğu avrupa ve idil boyu
kuruluşu : cengiz han’ın torunu çuçi’nin oğlu batur han’a verilen ülkedir. sonradan altın ordu adını almıştır.
yıkılışı : berdibek han’ın ölümünden sonra hanlar arasında karışıklıklar çıktı. timur’un yaptığı sefer de altın ordu’yu temelinden sarstı. altın ordu devleti’nin zayıflaması ruslar’ın işine yaramış ve bu devleti tüm olarak ilhak ederek ortadan kaldırmıştır.
sosyal hayat : altın ordu’da şehir hayatı gelişmiş hükümdar soyundan gelen kadınlar siyasi haklara sahip olmuşlardır. müslümanlığı kabulden önce moğol hukukunu, kabulden sonra şeriat hükümlerini uygulamışlardır.
büyük timur imparatorluğu
kuruluşu : 1368
bölünmesi : 1405
yıkılışı : 1501
kurucusu : timur gürkan
kapsadığı alan : batıda balkanlar, kuzeyde volga kıyıları, güneyde hint okyanusu,
doğuda orta –asya.
kuruluşu : çağatay hükümdarı kutluk han timur’u hizmetine alarak tümen beyi yaptı.elinde kuvvet bulunan timur, beyler arasındaki çekişmelerden ve anlaşmazlıklardan faydalanarak belh şehrinde bağımsızlığını ilan etti. çevresinde tek hakim duruma geçen timur, yakınındaki devletlere de hücuma başlayarak hakimiyeti altına aldı.
yıkılışı : timur ölmeden önce büyük imparatorluğunu 4 oğlu ve 35 torunu arasında paylaştırmıştı. bu paylaşma sonucunda, taht kavgaları kanlı bir safhaya girdiğinden, devlet zayıfladı. durumdan faydalanan şeybaniler, başkenti alarak, imparatorluğa son verdiler.
babür imparatorluğu
kuruluşu : 1526
yıkılışı : 1858
kurucusu : babür şah
kapsadığı alan : hindistan, afganistan. 2,7 milyon km²
kuruluşu : semerkant’ta tahta çıkan babür şah, timur oğullarından ikinci ve sonuncu doğu türk hakanı oldu. cengiz torunlarından şeyban han tarafından atalarının yurdundan kovulunca kabil’i başkent yaparak afganistan’da bir krallık ilan etti. 1528’de kuzey hindistan’ın fethini tamamlayarak kendi ismiyle söylenen imparatorluğu kurmuş oldu.
yıkılışı : türk hükümdarı feth-ali han, hindistan’ı işgal etmeğe gelen ingilizlerle yaptığı savaşta şehit oldu. böylece bengal ingilizlerin eline geçti. güney hindistan’da hakimiyet kuran ingilizler, kuzeye yönelmiş delhi’de oturan ii.bahadır şah’ı tahttan indirerek rangun’a sürmüşlerdir. böylece timur oğulları 5 yüzyıl sonra tarihe karışmıştır.
osmanlı imparatorluğu
kuruluşu : 1299
yıkılışı : 1922
kurucusu : osman bey
kapsadığı alan : cezayir, tunus, trablusgarp, mısır, arabistan, filistin, suriye, irak, anadolu, kafkasya, kırım, efflak, buğdan, erdel, sırbistan, yunanistan, bulgaristan, akdeniz’deki irili ufaklı adalar. 20 milyon km²..
kuruluşu : i. alaeddin keykubat’ın izniyle ankara’nın güneyine yerleşen kayılar, bir süre sonra ertuğrul beyin komutasında sakarya boylarına doğru yayılarak söğüt şehri ile domaniç yaylasını almışlardır. ertuğrul beyden sonra yerine oğlu osman bey kayıların başına geçerek, bağımsızlığını ilan ile kendi adıyla tanınan beyliği kurdu. devlet ve memleket yönetiminde gösterdikleri kabiliyet, bu işte önde tuttukları adalet ve doğruluk ilkelerine bağlılıklarıyla kuvvetlenerek kısa zamanda imparatorluk haline gelmişlerdir.
hızla gelişen ve genişleyen imparatorluk tarihin en büyük ve kudretli devleti haline gelmiştir. 1453 yılında sultan 2.mehmet tarafından istanbul fethedilmiştir. yavuz sultan selim döneminde halifeliği ele geçiren osmanoğulları,kanuni sultan süleyman döneminde en geniş sınırlarına ulaşmış viyana kuşatılmıştır. daha sonra duraklama devrine girildi. yavaş yavaş avrupalılara karşı prestij kaybı başladı. 1606 yılında imzalanan zitvatorok antlaşması, bunun bir göstergesidir. değişen ticaret yolları ve gelişen avrupa teknolojisi, osmanlıların avrupalılar karşısında güç kaybetmesine neden olmuştur.osmanlı avrupalı devletlerin kendi aralarındaki çıkar çatışmalarından yararlanıp denge politikası izleyerek varlığını korumaya çalışmıştır.
1.dünya savaşı neticesinde devletin artık ayakta duramayacağu anlaşılmış ve tbmm tarafından yürütülen milli mücadelenin başarılı olması sonucu türkiye devletinin kurulması ile osmanlı devleti son bulmuştur.
