'' Abdülhamit'e gelirsek. Abdülhamid'in Pan-islam politikası da çok tartışıldı. Abdülhamid'in Pan-islam politikasını nasıl yorumluyorsunuz?
'2. Abdülhamid'in Pan-islam politikası isabetlidir. Orada yapılmak istenen şu: islam dünyasında evvela enformasyon topluyor. Kullandığı adamlar doğru bilgi getirecek. Bu çok önemli bir şey... ikincisi oradaki muhtelif kuvvet odaklarını -tarikat olabilir veya modern laik bir eğitim cemiyeti olabilir- etkin bir şekilde etkiliyor ve takip ediyor. Yani biz o kadar kuvvetliyiz ki, diyor ihtiyarın biri,
"Padişah, halife ne yapıyor" diye sormaya başlıyor. Onun kendi sıkıntılı hayatında tutunacağı dal istanbul'daki halifedir. Çok iyi yetişmiş adamları var. Bu mekteplerden, Mülkiye'den, Galatasaray'dan her yere gidiyorlar. Casusluk, eski politika, bunu yapıyor. Fakat iş meselesi, memleketin sanayileşmesi zayıf. Onun için gerçekten olduğu gibi büyük bir kuvvet olamıyor; çünkü Avrupa convert'i çerçevesinde Osmanlı büyük devletlerden biri, bu çok açık, yaptığı şeylerden biri de oradaki Müslümanlara vatandaşlık vererek cemaatler üzerinde çok etkin bir şekilde kontrol kurmak. Bu çok önemli.
insanları ve kitleleri yerinde tutmalı; güç vermese bile imaj veriyor.
Cumhuriyeti kuran kadrolar da Abdülhamid'in yaptırdığı okullardan mezun olan subaylar. Abdülhamid olsaydı, Osmanlı Balkan Savaşlarına ya da Birinci Dünya Savaşı'na girer miydi? Hayır, Sultan Abdülhamid tahtta kalsa kesinlikle böyle bir savaşa girmeyi önlerdi, çünkü kendi çıkarmadığı bir Rus Osmanlı savaşından dolayı neredeyse Balkanları kaybetti. Böyle bir şeye girmezdi kesinlikle. ''
