iki veya daha fazla insanla konuşulduğunda anlam kazanan tartışma, tek başına bir bireyi ele aldığımız zaman özgür irade denilen şeyin tamamıyla ilizyon olduğu anlaşılacaktır.
fakat topluluk halinde yaşayan canlılar olduğumuz,
işleri aramızda bölüşüp, bürokratik yapıya devrettiğimiz için,
aradaki farkı çoğu zaman ayırt bile edemeyiz.
yeterince paranız varsa zamanınızı iyi yönetebilir, istediğiniz tercihleri yapabilir ve istediğiniz bir hayatı sürdürebilirsiniz. bu durum özgürlük hissi verir. elbette sağlıklı olmak şartıyla.
sosyal çevreniz özgürlüğü ve bireysel tercihleri hoşgörü ile karşılıyorsa ve sizin tercihlerinize saygı gösteriyorsa özgür hissedersiniz.
zorunlulukla yapılan her şey bu hayatta özgürlüğün olmadığı hissine yol açar. yani tamamen hissetmekle alakalı bir durum. öyle çok da felsefi açıklamalara gerek yok yani.
ama bence özgürlüğün en iyi tanımını william james yapmıştır. özgürlüğe çok kafayı taktığı ve artık intihar etme seviyesine geldiği bir zamanda intihar etmemeyi özgürlüğün en üst seviyesi olarak görmüştür. ölüp ölmemeyi tercih etmek aslında gerçekte özgür olduğumuzu gösterdiğini düşünür. bu düşünce onun hayata umutla bakmasına ve bilimle uğraşarak birçok değerli eser yazmasına vesile olmuş. iyki böyle bir karar almış. yoksa onun değerli fikirlerinden haberimiz olmayacaktı.
sekiz on parmağımızı birden klavye üzerinde hareket ettirerek şu cümleleri tuşlarken dahi, beynimiz ne söylememiz gerektiğine dil devresindeki nöronları ateşleyerek çoktan karar vermiş, bunu kelimeler aracılığıyla cümleye dökmüş, ve parmaklarımıza iletmiştir.
her birimiz, evlilik, ebeveyn-çocuk ilişkisi, iş bölüşümü gibi hiç de keyfi olmayan tercihlerle toplumun, ekonomik koşulların, aile ve akrabaların, arkadaş ve dost çevresinin bizden istediği şeyleri gerçekleştiren bağımlı yaratıklarız.
kendi bedenimiz, kollarımızı ve parmaklarımızı meydana getiren trilyonlarca hücre üzerinde bile tasarruf yetimiz yok ki, beynimiz bir şeyleri hesaplar, birtakım kararlar alır, ve bilincimizle etkileştiklerinde o eylemleri gerçekleştirenin sahiden biz olduğunu zannederiz.
salt nöronal bir anlayışla değerlendirmemek gerekir. nöronal ve moleküler düzlemin katı bir nedenselliğe bağlı olması veya atomaltı dünyadaki kaos iradenin özgürlüğü hakkında fikir vermek zorunda değildir. örneğin atomsal boyuta inildiğinde barok bir mimarinin güzelliği veya bir savaşın yarattığı yıkım hakkında da kaydadeğer bir veri bulunamaz. ancak makro dünyada bunların gerçekliğine imkan tanırız. özgürlük de benzer bir statüdedir.
sadece son yakın zamanı, anı düşünerek baktığımız için özgür irade ile seçim yaptığımızı sanarız. kocaman bir illüzyondur. hiçbir kararınız, seçiminiz önceki olup biten olaylar zincirinden bağımsız, çevresel etkilerden, genetik özelliklerinizden, ailenizin yapısından bağımsız olamaz.
eğer sonsuz hesap gücü olan bir computer olsa yukarda saydığım tüm özelliklerin verileri girildiğinde, sizin bir sonraki vereceğiniz kararı biliyor olurdu. dinlerde geçen tanrı yapacağınız herşeyi bilir kısmı buradan geliyor.
özgür irade diye birşey yok. evrenin içindeki yapısal sabit kuralların içinde olduğumuz sürece de mümkün olmayacak.
olduğunun kabulü tanrının içkin olmasına ve insanların her birinin tanrı yansıması olmasına olmadığının kabulü ise yaptıklarımızın önemsizliğine götürür. yani her iki koşulda da insanların yaptıkları davranışlar eleştirilemez. birinde tanrının kendisini eleştirmesi durumu söz konusudur ve mümkün değildir diğerinde ise yaptıkları başkalarına bağlı olan insan verdiği kararlardan sorumlu tutulamaz.
not: birinci yazı ikinci yazının çevirisi. ikisini de ben yazmadım. keşke yazabilseydim.
Bilimin geldiği nokta kararlarımızı kendimizin almadığını ve tüm karar alma süreçlerimizin aslında bir ilüzyon olduğunu gösterir durumda. hala kanıtlanmış bir şey yok; fakat teoride insan, köpeğin kedinin daha gelişmiş algoritmalarına sahip ama onlardan çok da farklı karar mekanizmasına sahip olmayan bir canlı gibi. eğer bu bilgiler doğrulanırsa şu demek: bugüne kadar insan olarak rahat bir şekilde cevapladığımız 'neden diğerlerinden farklıyız' sorularının cevaplarının çoğu çöp olacak.
Yine bu konuları işleyen (bkz: waking life) filmi oldukça sıkıcı olmasına rağmen gayet açıklayıcı bir film. dayanabilirseniz kuvvetle öneririm.
Şahsi görüşüm: kendimizi zeka, yaratıcılık gibi özelliklerin ilüzyonuna oldukça fazlasıyla kaptırmış makineleriz. alınan her kararın nedenlerini oluşturan bütünlerden dolayı özgür irade yoktur felsefesinden ayrı olarak, içimizdeki algoritmaların varlığını kabul edip; oyunumuzu buna göre kurmamız gerekiyor. üzücü ama gerçek.
''istediğiniz her şeyi yapabilirsiniz, çünkü başka bir seçeneğiniz yok.'' bu söz bizlere çok şey anlatıyor. Biz eylemlerimizi seçtiğimizi sanıyoruz. fakat aslında ''karar aldım'' dediğimiz andan önce her şey çoktan bitmiş oluyor beyinde.
yeni yapılmakta olan rezidanslardan birinde temizlik görevlisi olarak çalışan ayfer e. 17. katın camlarını silerken ayağı kayıp aşağı düşmeye başlıyor.
eğer insan özgürse kendi hareketlerinin sorumlusu bizzat kendisidir demek doğrudur.
ancak bu her şeyin bir nedeni olduğuna inanan teistler için sıkıntıdır.
eğer her şeyin nedeni varsa o halde bu kendinden önce bir nedene bağlı olmak zorunda oluyor ve insanın eylemlerinin bir nedeni olması da onu ilk nedene itiyor.
yani eğer insan özgür değilse ve her yaptığı şeyin bir nedeni varsa ve insan kendi nedeni olamazsa( ki her şey bir nedene bağlı ama ilk neden hiçbir şeye bağlı diyen teistlerdir)
o halde insanın yapmış olduğu hiçbir şeyin nedeni kendisi olmamış oluyor.
bu durumda ilk neden olan tanrı nedenselliği başlatarak her şeyin nedeni olmuş oluyor ve her neden özünde o nedenden çıktığı için her şeyin nedeni o ilk nedeni var eden etmiş oluyor.
descartes ın çifte saat kuramı
liebniz in monadları ve sonsuz sayıda saat kuramı
newton un fizik yasaları
irade i küll ve irade i cüz farkı üzerindeki kelami tartışmalar
st augustinius ile pelagius un tartışmaları
diye giden pek çok tartışma ve hipotez üzerinden yürümektedir.
