Crazy Horse (Çılgın At) (d. 1840 - ö. 5 Eylül 1877) Oglala Lakota doğumlu bir Lakota yerlileri lideridir. Beyazlara karşı elde ettiği zaferlerle dikkat çeken Crazy Horse yine beyazlar tarafından 1877 yılında pusuya düşürülerek öldürülmüştür.
Büyük bir savaşçı olduğu kadar önemli bir politik lider ve geleneklerine çok bağlı bir filozof olarak tanımlanan Çılgın At, beyazlara karşı tüm Kızılderili 'lerin bir onur ve gurur sembolü olmuştur.
Çılgın At, Beyazlar kıtaya ayak basmadan önce 2 binden fazla kabilenin yaşadığı 5 binden fazla dil konuşulan çok geniş bir kültürün en saygı duyulan liderinin olması dışında doğaya son derece saygılı insan haklarını sonuna kadar gözeten bir sosyolog olarakta tanımlanır.
Hayatı
Yerel kaynaklar Crazy horse'un tam olarak ne zaman doğduğu konusunda kesin bilgiler vermese de 1840 ve 1845 yılları arasında doğduğu tahmin edilmektedir.
Crazy Horse doğum adı 'Wilderness' veya 'ağaçların arasında' olarak tercüme edilen Lakota dilindeki adı ile 'Cha-O-Ha' olarak telaffuz edilir. Aslında bu bir doğa ile ilişkilendirimmiş bir isimdi. Annesinin ona saçlarının fiziksel yapısından dolayı 'Kıvırcık' veya 'Hafif Saç' olarak seslendiği de bildirilir.
Aile yaşamı
Crazy Horse'un babası Lakota Sioux adıyla anılan ünlü bir savaşçıdır. Bazı kaynaklar Lakota Sioux'un 'Crazy Horse' olarak çağrıldığını ve bu ismin kendisinden dolayı oğluna geçtiğini bildirirler. Crazy horse'un babası Lakota Sioux'un doğum yılını kaynaklar 1810, Lakota kadını olarak adlandırılan annesinin doğum yılını ise 1814 olarak belirtmektedir.
Kişisel özellikleri
Crazy Horse'un Lakotalar ve diğer kızılderililer arasında saygın bir lider olmasının altında kişisel özelliklerinin de büyük payı vardır. Oldukça çalışkan disiplinli, insana ve doğaya sonuna kadar saygılı biri olarak tanımlanan Crazy Horse'un bir bizon (Kendi deyimleriyle Tatanga) kestiği zaman tüm parçalarını kullandığı ve sadece çok az bir kısmını gömdüğü söylenir. Av zamanlarında kesinlikte gerekli olandan fazlasını avlamayan, ağaçlara ve bitkilere zarar vermeyen, akarsuları kirletmeyen adam olarak saygıyla tasvir edilen Crazy Horse'un her ne kadar savaşçı biri olarak görünse de tam aksine devamlı barış yanlısı bir lider olduğu ifade edilmektedir.
Little Bighorn Savaşı
Güney Dakota ve Montana'daki yerli kabilelere en az 5 yıl süreyle kan kusturmuş olan General Custer ve orduları Crazy Horse önderliğinde birlşen Lakota yerlileri tarafından tarihi bir yenilgi ile karşılaşacaklarını belki de asla tahmin etmemişlerdi.
Cocukluğunda ve ergenliğinde iyi bir savaş eğitimi alan Crazy Horse'un neredeyse bir efsane olmasını yaşanan savaş 25 Haziran 1876'da Montana'daki Little Bighorn düzlüğünde yapılmıştır. Tarihte ilk defa beyaz adama kaşı birleşen Lakota, Nakota, Dakota ve Cheyenne yerlileri General Custer ve adamlarını Little Bighorn'da bozguna uğratmışlar.
Bu savaşta general Custer, iki biraderi ve 400 askeriyle birlikte ölürken, tarih bilimciler bu en görkemli zaferin yerliler için sonun başlangıcı olduğu yönünde görüş belirtmişlerdir.
Pek çok ünlü Amerikalı ressam tarafından tasvir edilen ve Custer'ı müthiş bir kahraman olarak gösteren Little Bighorn Savaşı resimleri aslında yaşanan acı yenilginin bir anısı olarak beyazların hafızalarında yer etmiştir.
Ölümü
Little Bighorn Savaşı'nda yaşanan ağır yenilgi sonrası beyazlar bunu bir intikam mücadelesine çevirmişlerdir. Daha önce başlatılan sürgün politikası genişletilerek daha fazla sayıda yerli kabilesi topraklarından sürülmüş, karşı çıkanlar öldürülmüştür. Özellikle bir çok kabile birbirinden uzaklaştırılarak yerlilerin birlik olmaları engellenmiştir. Bu sürgün politikası sırasında Little Bighorn Savaşı'nda Lakotaların şefi olan Oturan Boğa ve Çılgın At'ta takip edilerek aileleriyle birlikte öldürülmüşlerdir.
10 yıl boyunca "Ghost Dance" (Hayalet Dansı) adıyla yeni bir ayaklanma başlatıp beyaz adama karşı savaşını sürdüren ve bu mücadelesini tarihi Little Bighorn zaferiyle taçlandıran Crazy Horse acı bir sonla hayata veda ederken hırslarını alamayan beyazlar önce 28 Aralık 1890'da Pine Ridge Kızılderili rezervasyon alanında tutulan Lakotaları "Wounded Knee" (Yaralı Diz) isimli çayırda büyük bir katliama uğratmışlar ardından Çılgın At'tan sonra Lakotaların şefi olan Koca Ayak'ı ve kadın, çocuk demeden 600'e yakın Lakota yerlisini bu çayırda kılıçtan geçirmişlerdir. Böylece beyaz adamlar bir bakıma Little Bighorn Savaşı nın da rövanşını almışlardır. Ancak bu karşı mücadele katledilen yüzlerce kadın ve cocuk nedeniyle beyazlar için büyük bir utanç savaşı olarak tarihe geçmiştir.
Yaşanan bu bir bakıma 'katliamdan' sonra ABD tarihine "Trail of Tears" (Gözyaşı Sürgünü) olarak geçen zorla göç ettirme faaliyetleri ("tehcir") başlamış ve yerlilerin kademeli olarak yok olmaları sağlanmıştır.
Rushmore Dağı Anıtı yapıldıktan sonra hiç bir zaman şevkat görmedikleri beyazlara karşı ABD'li yerlilerinin en büyük ikinci zaferi Rushmore Dağı nın yaklaşık 4 km uzaklıklığında nevada topraklarına bakan ve yıllardır henüz tamamlanamayan devasa Crazy Horse Dağ Anıtı dır.
Görkemli Crazy Horse Dağ Anıtı özellikle turistlerin büyük ilgisini çekmektedir.Lakota şeflerinden Ayaktaki Ayı, 1947 yılında Rushmore Dağı'na yaklaşık 4 kilometre uzaklıkta bir başka dağa Rushmore'un en az iki misli, en büyük piramit Keops'tan daha yüksek bir anıt inşa edilmesi için harekete geçmiştir. Bunun için Rushmore'da da çalışmış Polonya göçmeni heykeltraş Korczak Ziolkowski'ye teklif götürmüş ve Ziolkowski, bu teklifi hemen kabul etmiştir. Ziolkovski Lakotaların unutulmaz şefi Çılgın At'ın heybetli bir atın üzerinde duruşunu tasvir eden heykelini dağın yüzeyinde oluşturmaya başlamış, bu işlemi dinamitlerle, kompresörlü kazıcılarla ve ince işçilikle öldüğü 1982 yılına kadar vazgeçmeden tek başına sürdürmüştür. Lakotaların sahibi olduğu bu arazide Ziokolwski'nin ölümünden sonra 10 çocuğu onun bıraktığı mirası devralıp Çılgın At'ın heykelini bitirmeye çalışmışlar ancak bu devasa anıt günümüze kadar hala tamamlanamamıştır.
Ziolkowski'nin kendini adadığı bu inanılmaz heykel, Çılgın At'ı eliyle Dakota ovalarını işaret ederken gösteriyor. Ve Çılgın At, "Ait olduğum toprak, gömülü olduğum topraktır" diyor. Anıt-dağın hemen dibinde şef Kızıl Bulut (Red Cloud'un şu sözleri yazılı; " ...Beyaz adam bize sayısını hatırlayamadığım kadar çok konuda söz verdi. Bunlardan sadece birini tuttu. En sonunda topraklarımızı elimizden alacağını söylemişti. işte sadece bu sözünü yerine getirdi..."
Ayrıca bakınız
Ambrose, Stephen E. Crazy Horse and Custer: The epic clash of two great warriors at the Little Bighorn. 1975.
Bray, Kingsley M. Crazy Horse: A Lakota Life. 2006. ISBN 0-8061-3785-1
Clark, Robert. The Killing of Chief Crazy Horse: Three Eyewitness Views by the Indian, Chief He Dog the Indian White, William Garnett the White Doctor, Valentine McGillycuddy. 1988. ISBN 0-8032-6330-9
Marshall, Joseph M. III. The Journey of Crazy Horse: A Lakota History. 2004.
Guttmacher, Peter and David W. Baird. Ed. Crazy Horse: Sioux War Chief. New York Philadelphia: Chelsea House, 1994. 0-120. ISBN 0-7910-1712-5
McMurtry, Larry. Crazy Horse (Penguin Lives). Puffin Books. 1999. ISBN 0-670-88234-8
Pinn, Lionel Little Eagle. Greengrass Pipe Dancers. 2000. ISBN 0-87961-250-9
Sandoz, Mari. Crazy Horse, the Strange Man of the Oglalas, a biography. 1942. ISBN 0-8032-9211-2
"Debating Crazy Horse: Is this the Famous Oglala". Whispering Wind magazine, Vol 34 #3, 2004. A discussion on the improbability of the Garryowen photo being that of Crazy Horse (the same photo shown here). The clothing, the studio setting all date the photo 1890-1910.
The Authorized Biography of Crazy Horse and His Family Part One: Creation, Spirituality, and the Family Tree. DVD. William Matson and Mark Frethem, producers. Documentary based on over 100 hours of footage shot of family oral history detailed interviews and all Crazy Horse sites. Family had final approval on end product. Reelcontact.com, 2006.
The Authorized Biography of Crazy Horse and His Family Part Two: Defending the Homeland Prior to the 1868 Treaty'. DVD William Matson and Mark Frethem, Producers. Reel Contact Productions, 2007.
Amerikan Yerli tarihinin en büyük kahramanlarının başında gelen Çılgın at 1841 yılında Kara Tepeler'in doğusunda ki Rapid Creek'de doğmuştur.O bir Lakota'dır ve Teton Siox kolundandır. Çocukluğunda saçlarının görünümümden dolayı " Parlak saçlı Çocuk" yada" Kıvırcık " diye çağrılıyordu . Babasının adı da Çılgın At'dır. Annesi Brule Sioux'larından büyük reis Benekli Kuyruk'un kızkardeşidir.
...
Onu mücadelesindeki cesaretiyle anıyoruz. Çılgın At, Lakota yerlilerinin hayatı içerisinde ileriyi gören düşsel bir efsane vede gelenekleri koruyan değerli bir yer edinmiştir. Çok genç yaşında efsanevi bir savaşçı olmuştu. Henüz 13 yaşına gelmeden Crow' ların atlarını çalıyordu . Yirmi yaşına gelmeden ilk savaşına katılmıştı bile. Çılgın At 1865-68 savaşında Oglala' ların reisi Kızıl Bulut'un yanında Wyoming Amerikan yerleşimlerine karşı savaştı ve William J.Ferrerman'in Fort Phil Kearny'deki birliğinin yok edilmesinde çok önemli bir görev ve rol oynadı (1867) .
Çılgın At Lakota'lar arasındaki ününü yalnızca savaşlardaki cesareti ve hünerleriyle değil aynı zamanda azimli ve kararlı tutumuyla halkının geleneksel yaşam tarzını savunması ve korumasıyla
kazandı.Örnegin ; O asla fotoğrafının çekilmesine müsade etmemiştir. 1868 yılındaki Amerikan ordusunun Lakota ülkesindeki Fort Larime bölgesini işgalinde saldırıları önlemek için savaştı , 1873'de General Custer' da saldırıya yardım amacıyla Kara Tepeler'e yardım grubu gönderdi.
1876 yılındaki Lakota rezarvasyonuda kurulan savaş komitesinde Çılgın At direniş lideri oldu.Cheyenne'lerle müttefik oldukları için ilk evliliğini Cheyenne bir kadınla yaptı . Çılgın At , Oglala ve Chayenne' lerden oluşan 1200 savaşçı topladı. 17 haziran 1876'da General Crook geri döndüğünde Oturan Boğa'nın Küçük Büyük Boynuz ' daki kampına gitmek için Rosebud deresine doğru harakete geçti. Buradaki Oglala' ların zaferinden sonra Çılgın At , Oturan Boğa'nın güçlerine katıldı. 25 Haziran da O' nun öncülüğündeki birlik General Custer' ın 7. süvari alayına saldırdı ve Amerikalıları kuzeyden ve batıdan kuşattı ve Reis Gall öncülüğündeki Hunkpapa savaşçılarıda güneyden ve batıdan hücüma kalktılar.
Küçük Büyükboynuzdaki bu Lakota zaferinden sonra Oturan Boğa ve Gall Kanada' ya geri çekildiler. Fakat Çılgın At, General Nelson Miles ile savaşmak için Kanada' ya gitmeyi reddetti. 1876-77 kişi boyunca Amerikan askerlerinin Sioux 'ları amansız takibi devam etti. Askerlerin bu kararlı ve usandırıcı takibi sonucunda Buffallo ulusunun ve Çılgın At' ın savaşçıları 6 Mayıs 1877' de teslim oldu. Oturan Boğa ve Gall hariç , O son ve önemli teslim olan reisti.
Bu bozgunda bile Çılgın At' ın ruhu teslim alınamadı . 1877 Eylül'ünde rezervasyondan izinsizce hasta karısı ve ailesiyle ayrıldı. General Crook hemen O nun yakalanması için bir grup gönderdi.Bu kaçış savaşı geri getirmişti. Çılgın At bu gelen ( sayıları çok fazla ) ilk birliğe direnmedi fakat yaşamının sonuna geldiğini kavramış olduğunda son savaşına ( askerlere karşı direndi , savaştı ...) başladı ve görevli askerlerin kendisini yakalayıncaya dek savaştı ve özgürce döğüştü , ta ki bir askerin elleri baglı bağlı haldeyken koşarak gelip aniden Onu süngülemesine dek . 28 yaşında Lakota ve Amerikan yerli tarihinin en büyük özgürlük savaşçısı kutsal beyaz bufalloyu gördü.
" Biz size beyaz adam niye buraya geldi diye sormuyoruz. Kutsal Ruh bize bu ülkeyi ev olarak verdi. Siz sizsiniz . Biz sizin karşınıza çıkmadık.Kutsal Ruh bu bol ve zengin ülkeyi yaşamak için bize verdi ve bufalloyu,geyiği,antilopu, ve diğerlerini. Fakat siz buraya geldiniz; benim toprağımı benim elimden alıyorsunuz , hayvalarımızı öldürüyorsunuz bu durumda yaşam bizim için hergeçen gün zorlaşıyor. Şimdi kalkmış bize yaşamak için çalışın diyorsunuz fakat Kutsal Ruh bize çalışmayaı söylemedi, yaşamak için avlanmayı öğretti. Sen beyaz adam , istiyorsan çalışabilirsin . Biz sana engel olmayız ...Biz sizin medeniyetinizi istemiyoruz . Biz bu topraklarda babalarımızın ve onların babalarının
olduğu gibi yaşamak istiyoruz."
