çok tanrılı veya materyale tapmak olarak başlayıp, kıtalararasında gidip gelen, en nihayetinde türklerin/şamanların tek tanrı inancını makul bularak oraya odaklanan evrimdir.
frank j tipler adında bir fizik profesörü tarafından ortaya konulan teori. şimdi biz insanların bilinci gittikçe artıyor. evreni daha iyi anlamaya başlıyoruz zaman ilerledikçe. bilgi teknolojisi de hızla gelişiyor. yakın bir gelecekte de kuantum bilgisayarları yapılmaya başlanacak. bu frank j tipler abimiz diyor ki, evren bir gün öyle bir konuma gelecek ki. bütün evren bir bilgi ve bilinç olacak. bütün evreni insanlar ve bilgisayarlar kaplayacak. bütün madde ve enerji bilinç ve bilgi olacak. işte o zaman insanlık gerçekten tanrıyı yaratmış olacak ve bu tanrı hepimizi diriltecek. oldukça ilginç bir bakış açısı olmak ile birlikte üzerine düşünmeye değer.
ilk önceleri her farklı şeyin bir tanrısı vardı, zaman ilerledikçe bu bincelerce tanrıların büyük bir kısmı tasfiye edildi. tanrıları bir elin parmakları kadar sayılacak şekilde evirdiler(mesela 3); tabi bu yeni az tanrılar diğer binlercesinin özelliğine sahip oldu. sonra kültürler birbirleriyle etkileşime girdi ve insanların farklılığı azalıncae tanrıyı teke indirdiler, yine bu tanrı gelmiş geçmiş bütün tanrıların bir karışımı gibiydi. mesela sadece sudan veya ateşten sorumlu değildi; sadece cezalandırıcı veya koruyucu değildi. bu özelliklerin hepsini bir tanrıya atfettiler.
ama bu indirgeme tek tanrıya düşse bile durmaz. bunun sonu da tanrısızlıktır. o 1 tanrı ilerde 0 olacaktır. evrilen, sayıca azalıp, yetenekçe çoğalan tek tanrıcılık yerini ateizme bırakacaktır.
insan sosyolojisinde çok tanrılı dinlerden tek tanrılıları da içeren birçok dinin bir arada şekillendiği günümüz din algılayışlarında insanın tanrıyı algılamasındaki değişimleri gözler önüne serecek evrimsel süreçtir. tanrıyı yaratan insan olduğuna göre, insanın onu nasıl algıladığındaki değişim de tanrının evrimini gözler önüne serecektir.
insanın düşünsel evriminde Tanrı inancı soyut düşüncenin gelişme süreciyle bağlantılanır. ilk tanrılar somut, kendilerinden bereket, korunma gibi belirli amaç ve umutlar beslenen, kişisel tapınmalarla ilgilidir.
Sosyolojinin kurucusu kabul edilen Auguste Comte insanın düşünsel evrimde 3 aşama geçirerek tek tanrıcılığa ulaştığını söyler. Ona göre:
1.Basamakta; insan, çevresindeki eşyayı canlı, akıllı varlıklar olarak düşünmüştü; putçuluk(Fetişizm dönemi),
2.Basamakta; insan çevresindeki olayların görünmez varlıklarca yöneltildiğine inandı, politeizm(Çok tanrıcılık),
3.Basamakta bu görünmez varlıkların tek ve büyük bir iradenin yönetimi altında bulunduğu inancına vardı; tek tanrıcılık(Monoteizm)
belki de ilk peygamber ile tek tanrıcılık olarak başlayan sonra sapıtmalar sonucu çok tanrılı dinlere ya da cisimleri tanrı edinmeye kadar gitmiştir. böylece insanlığı doğru yola sokmak için dönem dönem peygamber göndermek gerekmiş olabilir. yani evrim değil de bozulma düzelme olabilir.
