ne dmitri'nin fiziksel tutkusuna, ne ivan'ın entelektüel enerjisine, ne de alyoşa'nın dini coşkusuna sahiptir. anasının kokuşmuş lizaveta olduğu söylenir ve bu yüzden hem toplumda hem de aile içerisinde düşük bir statüde konumlanır ve bu yüzden sürekli içerler. fakat bu arkadaş öyle sinsi, öyle kurnazdır ki, insanı sulu getirir susuz götürür. sanıldığı gibi "öksüz hırsızlığa çıkmış, ay akşamdan doğmuş" tipte bir adam değildir. en büyük avantajı zayıflığının farkında olmasıdır çünkü bunu koz olarak kullanır ve nur yüzlüm'ü oynar.
ivan gibi zeki bir adamı elinde oynatır. birinci görüşmesinde alaycı gülümsemelerle ivan'ı deli eder, ikinci görüşmede iyice sinir eder ve nihayetinde üçüncü görüşmede suçunu itiraf eder ve ivan'ı hem suçlar hem de aslında suçun yok der. dağ gibi ivan maymuna dönüp ne yapacağını şaşırır.
aslında smerdyakov okuyucu test eder. kedi kesen, adam öldüren, güzel yemekler yapan, zaman zaman enstrüman çalan, türlü tiyatrolar sergileyen ama ivan'ın omzuna attığı yumruk yüzünden gurur yapıp dakikalarca ağlayan, beni hep ezikliyorsunuz deyip duygu sömürüsü yapan ve intihar etmesiyle okuyucuya "yaaaa...." dedirten bir karakterdir.
özetle bayıldığım roman karakterlerinden biridir. dmitri'nin köylülere has mertliği, ivan'ın dünya görüşü, aleksey'in merhameti falan bir yana dursun, smerdyakov'un zekası büyüleyicidir. mahkemede ivan tarafından suçu itiraf edilmesine ve dönemin en iyi avukatlarından biri olan fetükoviç'in muazzam savunmasına rağmen dmitri göte gelir. çünkü smerdyakov intihar etmeden önce kimsenin bu işte vebali yoktur minvalinde not yazmış ama suçunu itiraf etmemiştir. yani son şakasını yapmıştır.
Bu karakteri daha iyi anlayabilmek için rusya'nın o dönemki yapısını bilmek gerek.
Öncelikle, smerdyakov bildiğiniz üzere fyodor pavloviç'in piçidir. Rusya'da o dönemde serflik sistemi yeni kalkmış olsa da henüz sosyal olarak halk buna henüz alışamamıştır. Bilmeyenler için, serflik kısaca tüm köylülerin köle statüsünde olsuğu ve bir lordun malı sayıldığı bir sistemdir. Filmlerde gördüğünüz kırbaçlı angaryalı kölelik gibi olmasa da köylüler lordun toprağını terk edemez, lordun emirlerine koşulsuz itaat eder. Her neyse, smerdyakov soylu bir babadan doğmasına rağmen serf statüsünde muamele görür, tıpkı grigori ve karısı gibi. Ek olarak fyodor pavloviç smerdyakov'u smerdyaşnaya (kokuşmuş) lakaplı deli ve avare bir kadından peydahlamıştır, ayriyetten smerdyakov ismini de bizzat fyodor pavloviç vermiştir kendisine. Smerdyakov'un türkçe çevirisi "kokuşmuş oğlu, pis kokan oğlu" gibi birşey. Düşünün, herif soylu statüsünde olabilecekken serf sayılıyor, üstüne kendisine iğrenç bir isim takılıyor, kimden peydahlandığı moskova'ya aşçılık eğitimi almaya yolladığında dahi çevresine bildiriliyor ve orada da dışlanıyor, ağabeyleri ivan ve dimitri tarafından da sürekli eziliyor. E tabi, hakkı olması gereken mirastan da mahrum bırakılıyor. Bir de tabiatı gereği sağlıksız, zayıf bir adam.
Bir de smerdyakov'un gayet zeki bir adam olduğu da hem kurduğu plandan hem de daha çocukluktan itibaren dini öğretileri sorgulayıp reddetmesinden iyice bellidir. Herife öyle cahil salak uşak muamelesi yapıyorlar ki bu tarz fikirleri kendisinin kanıya varıp edinemeyeceğine inandıkları için mahkemede "ivan tarafından kafasına sokuldu" diye anlatıyorlar. Halbuki daha çocukken grigori'nin uğraşlarının nasıl sonuç verdiği malum. Her neyse, neticede smerdyakov zeki bir adam ve kendi potansiyelinin de farkında.
Smerdyakov'un iç dünyasına baktığımızda ise içinde sevgi, din, aile, herhangi birşeye kutsiyet affetme vb. yok. Bahçede komşu kızına gitar çaldıktan sonraki konuşmasında buralarda durulmaz diyor, son zamanlarında fransızca çalışıyor, zira serf ve kokuşmuş oğlu bir piç olarak muamele gördüğü rusya'dan gitmek ve hayatını yaşamak istiyor, bunun için çözümü fransa'ya göçmekte buluyor, o 3000 ruble için yaptıkları da bu yüzden.
Dostoyevski ilmek ilmek işlemiş bu karakteri, dahası duygusuz insanların ne tür geçmişlere sahip olduklarını da anlatmaya çalışmış. Dimitri Karamazov'u savunan avukatın babalık hakkında söyledikleri dostoyevski'nin bizzat vermek istediği mesajdır.
