Anadolu'da en eski Hellen kolonizasyonu döneminde (Aiolis bölgesinde olmasına rağmen, ion boyu Hellen'lerince) Hellenleştirilen bir kıyı kenti.
Phokaa / Phakaia adı Hellen dilinden değildir ve aslı Luwi dilinde Pauwaka'dır ve bu da Sulak Yer anlamındadır. Bu ad, kentin Gediz Irmağı ağzı yanıbaşında olduğuna işaret eder.
Phokaia izmir 'in Foça ilçesi'nin Antik Çağ'da ve Bizans Dönemi'ndeki adı olup, Yunan Arkaik Dönemi'nin önemli merkezlerinden biriydi. Bu dönemde Phokaialılar özellikle Batı Akdeniz'de Fransa'da Marsilya, Korsika'da Alalia, Italya'da Elea ve Velia gibi çok sayıda denizaşırı koloni kurmuş olmakla ön plana çıkmışlardır; şehrin bu görkemli evresinden günümüze çok az şey gelebilmişse de burada yapılan arkeolojik kazılar sayesinde her geçen gün daha çok kalıntı ortaya çıkarılmaktadır. Arkaik Dönem Phokaia'sından günümüze ulaşmış en iyi durumdaki mimari buluntu şehrin savunma duvarlarından oldukça gösterişli payandalı ve yüksekçe bir bölümdür. Bu duvar daha geç bir dönemden taş yığma suretiyle yapılıp üzeri toprakla örtülmüş bir tümülüsün içinde oldukça iyi bir durumda kalmışsa da 1970'lerdeki bir yol çalışması sırasında ciddi bir tahribata uğramıştır. Bu duvarın yapılışından ve mimarisinden tarihin babası Herodotos ta söz eder ve ortaya çıkarılan kalıntılar onun tariflerine tıpatıp uymaktadır.
Phokaia Arkaik Dönem'den başlayarak üzerinde şehrin sembolü fok balıklarının kabartmasının da basıldığı elektron sikke kullanımına geçmiş ve Midilli'deki (Lesbos) Mytiline kentiyle yaptığı bir anlaşmayla elektron sikkelerin altın gümüş oranı ve gramajında belli standartlaşma sağlamıştır. Şehir i.Ö. 546'da Harpagos komutasındaki Pers (iran) ordularının hakimiyetine geçmiş ve bundan sonra ekonomi ve nüfus olarak gerileme dönemine girmiştir.
Phokaia'da arkeolojik kazılar halen devam etmektedir. Son dönemde Athena tapınağı alanında bulunan Arkaik Dönem'den malzemesi işlemesi nispeten kolay tüf taşından (Foça taşı - lithos phokaikos) büyük griphon ve at heykelleri Phokaia'nın Antik Yunan dünyasında büyük taş heykeltıraşlığındaki öncü konumunu da ortaya koyar.
Arkaik Dönem Athena Tapınağı'dan ion düzeninde sütun başlığı parçaları ve bazı duvarlar, Foça yolu üzerindeki Taş Kule olarak bilinen Pers mezar anıtı, Şeytan Hamamı olarak adlandırılmış olan Hellenistik Dönem'den kaya mezarı, Roma Dönemi'nden mozaikler, süslemeli mermer bloklar ve seramik atölyelerinin bozuk üretimlerinin atılmasıyla oluşmuş çöplükler bu şehirdeki diğer önemli antik kalıntılardır. Dış Kale olarak adlandırılan savunma amaçlı da kullanılmış Ceneviz yapımı gemi barınağı, tarihi yarımada üzerindeki Osmanlı Dönemi'nden kale olarak adlandırılan benzeri amaçlı bir yapı ve iki cami, aynı dönemden görece iyi korunmuş kitabe ve plastik süslemeleriyle mezar taşları Phokaia'daki önemli tarihi eserlerdir. Phokaia Antik Kenti'nin yoğun yerleşim görmüş alanlarının büyük bölümü günümüz şehrinin yapıları altında bulunmaktadır. Özellikle 1980'lerden itibaren yazlık amaçlı ikinci konut dalgası biçiminde ortaya çıkan çarpık kentleşme anlayışı nedeniyle arkeolojik sit alanları iyice küçülmüştür. Bu olumsuz gelişme halen devam etmektedir. *
Homeros destanında adı geçen mitolojik bir kenttir. 12 ion kenti arasında denizcilikte gelişmiş bir liman kenti olan Phokaia'nin sembolleri "Horoz" ve "Fok Balığı"dır. Yunanistan'daki Dor istilasından kaçarak Ege sahillerine gelen ionların kurduğu önemli merkez, liman ve deniz gücüne sahip bir kenttir. Korsika, Alain, Pastum yanındaki Velia, Marsilya ve ispanya kıyılarında koloniler kurmuştur. M.Ö. 546 yıllarında Pers egemenliğine, Büyük iskender zamanında da Levkos'ların topraklarına katılmıştır.
12. ve 13. yy'larda Cenevizliler'in eline geçmiştir. 1455 yılında Fatih Sultan Mehmet zamanında Osmanlı egemenliğine girmiştir.
Foça'nın görülmeye değer yer ve eserli, Homeros destanında da yer alan; günümüzde de Fok balıklarının barındıkları Siren Kayalıkları, Roma imparatoru Michel Peleok tarafından 1275 yılında Cenevizlilere verilen ve onlar tarafından onarılan Beş Kapılar Kalesi, 1678 yılında boğaz kesen olarak inşa edilen Dış Kale, Foça'ya 10 kilometre uzaklıktaki Taş Ev. Candede Tepesi'nin eteğindeki kaya mezar tipinde olan Şeytan Hamamı (Loutros) 1455 yılında ilçenin fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılan klasik Osmanlı mimarisi tarzındaki Fatih Camii ve Kayalar Camii'dir.Foça, tarihi doğal ve kentsel sitin bir arada olduğu ender yerleşim birimlerimizden biridir. Bu nedenle de Özel Çevre Koruma Bölgesi ilan edilmiştir.
