bazı tarihçilerin iddasıdır. siyasi yapı olarak olarak benzetilse de osmnalı halkının kültür ve yaşam tarzı bakımından romalılarla uzaktan yakından hiç bir alakası yoktur.
üçüncü osmanlı ağasından sonra itibaren neredeyse tüm ağaların rum, rus, sırp annelerden doğduklarını göz önüne alırsak osmanlı ağalığının bir yeni doğu roma olduğunu da görebiliriz.
fatih sultan mehmed'in yaptığı işlerdendir. osmanlı devleti, bütün diğer siyasi organizasyonlar gibi kendisinden önceki siyasi yapılanmayı miras almış ve kendinden birşeyler katmıştır ki osmanlı için bu selef bizans, yani doğu roma imparatorluğu'dur.
fatih resmi evraklarda kendi ismini diğer roma imparatorları gibi "kaiser-i rum" yani "roma sezarı" olarak geçirirdi. bizans başkentini kendi başkenti haline getirdikten sonra da devlet yapılanmasını doğu roma modeli üzerinden gerçekleştirdi. yine kullandığı "el-muzaffer daima" ibaresinin de roma imparatorlarının kullandığı "victorious" sıfatıyla bağlantılı olduğunu iddia eder bazı tarihçiler.
1500'ler itibariyle iyice şekillenen osmanlı sosyal hayatının, milattan önce yaşayan, beyaz şal saran, kafasına dallar koyan, çok tanrılı dine sahip, latince konuşan romalılara benzememesinin de mükemmel bir argüman olduğunu söylemeden geçemeyeceğim tabi..*
bilhassa ilber ortaylı tarafından ciddi anlamda ifade edilen ve savunulan düşüncedir. bu düşüncesinde de haklı olduğunu düşünüyorum. fatih istanbul'u fethettiğnde "kayser-i rum"[burada rum kelimesnin anlamı osmanlı ve selçuklu'da kullanılageldiği biçimiyle "roma tebası"nı ismidir. rum'lar değildir] ünvanı almıştır. bilindiği gibi osmanlı'nın klasik imparatorluk yapısına kavuşması da fatih dönemine rastlar. osmanlı'yı oluşturan özellikle millet sistemini ki bir imparatorluk da "sine qua non" özellikteki bir gerçekliktir; bir çok millet uzun dönem barış içinde yaşamıştır(rumlar özellikle bürokraside, ermeniler nazırlık ve müsteşarlıklarda yahudiler taşra bürokrasisinde yer almış olmakla birlikte ordu da ekseriyetle devşirmelerden oluşurdu).
zaten bir devlete imparatorluk vasfını kazandıran gerçekşliklerden birisi de o imparatorluğu oluşturan "millet"lerin "üretime katkılarının devam ettirilmes"dir. ortaylı'nın belirttiği gibi sanayi devrimi öncesi toplumlarda bazı kompartımanlar bazı milletlere aittir. nitekim osmanlıda da görülen budur. ispanya'da Reconquista hareketinin sonucu ülkeden sınırdışı edilen yahudiler-tam de bu nedenle- belirli bir dönem sonra ispanya'nı ekonomisinin çökmesine neden olmuştur(sömürgelerden gelen altınlara rağmen)
bunların yanında, osmanlı'da da bilhassa ordu da osmanlı türkçesi(osmanlıca). yani tek dil hakkimiyeti vardı, keza bu roma imp.'de latinceydi. ordu devşirmelerden oluşmasına rağmen "tek dilin kullanılması" devam etmekle birlikte islamlaştırılıyordu.(fakat osmanlı ordusunda hristiyan unsur da bulunmaktaydı)
son olarak roma'da aristokrasi vardı osmanlı'da ise yoktu şeklinde bir karşısav ortaya atılabilir; ama ilginçtir ki iki sistem arasında belirli yakınlıklar söz konusudur. osmanlı'da fatih dönemi ile kurulmuş olan "millet sistemi" roma'da kurulan "optimates" ler ile inanılmaz benzerliler taşır. optimates'lerdeki yönetici elit her sınıfın en seçkinlerini bu optimates'lere verir.(bu optimates'ler askeri bir sınıftır. osmanlı'da ağırlıklı askeri sınıftan teşekkül eden ve vergi vermeyen devlet memurlarından oluşur. daha önce uktesini verdiğim "osmanlı imparatorluğunda sivil toplum" şeklindeki bir yazı aslında buna dikkat çekmek içindi. fakat başlıkta daha çok osmanlı'nın toplum yapısı tanımlanmış sivil toplumdan ziyade) bu meyanda bir "hahambaşılık" bir "patriklik" kurumu ile arasında yakın bağlantılar olduğunu düşünüyorum ki ulus anlamındaki millet kelimesini yukarıdaki dini kavramlar ifade ediyordu.
bu konuda daha derinlere gitmek gerekirse 1.roma "roma imparatorluğu"(..politeist veya pagan, çok tanrılı bir bütünlüktür ve bütün dinlerin bir konglomerası, bir bileşkesi, bir camiası gibidir.."(ilber ortaylı, som imparatorluk osmanlı, timaş yay) ikinci roma bizans imparatorluğu'dur. bunun esas ismi ise "doğu roma imparatorluğu"dur. bizans ismi bizans yıkıldıktan sonra bizans'ın mirasının kendine ait olduğuna inanan kutsal roma germen imparatorluğu tarafından oluşturulmuş bir kavram'dır. Daha çok türklerin istanbul'u ele geçirmesinden sonra ortaya atılmıştır.
tarihte tabiki salt osmanlıların 3.roma olduğunu ifade edenlerden ziyade bu ünvanı rusya'ya hasredenle de bulunmaktadır. bu özellikle moskova grand dükü iii.ivan'ın son bizans imparatoru Constantine XI'ın kızı Sophia Paleologue ile evlenmesi neticesinde ortaya atılmıştır. iii ivan kendini bu evlilik neticesinde doğu roma imparatorluğunun varisi şeklinde ifade etmiştir. bunların dışında benito musslini'de italya
'yı kendi hükümdarlığı dönmende üçüncü roma şeklinde ifade etmiştir. fakat bu ifade tarihi olmaktan ziyade oldukça ideolojiktir.
osmanlının 3. roma olduğu iddası olaya ne tarafından bakıldığına bağlıdır. ilbey ortaylı osmanlıcı bir anlayışa sahiptir ve biraz da ideolojik yaklaşımdan dolayı bu iddayı ortaya atmıştır. osmanlıların romanın siyasi mirasını devraldıklarını düşünüyor olabilir.
ancak roma ve osmanlı kültürel olarak uzaktan yakından alakası olmayan kavramlardır. biri avrupalı biri asyalıdır. elmayla armut bile değildir.
basit bir şekilde "asyalı" olarak ifade edilmesine karşı olmakla birlikte tam anlamıyla "avrupalı" olarak da ifade edileceğine inamıyorum. roma ile arasındaki farkın böyle müphem kavramlarca ifade edilmesi bence bu düşünceye karşısav olarak ifade edilmesi oldukça mantıksız. hatta her iki kategoriye uymayacak nitelikte özellikleri de mümkün yapı. bunun içi de örfi ve şeri hukuktaki örfün uygulanmasındaki genişlik hangi "asya imparatorluğu"nda varonu da merak ediyorum.
iki imparatorluk asyalı ve avrupalı şeklinde kategorize edilmesine rağmen aynı yerlerde kurulmuşlardır. hatta polis şeklindeki şehir isimleri bile beliri bir dönem sonra boli ya da bolu ismini almışlardır. bu bilinçli bir değiştirme değildir. bu şehirler genel anlamda yeniden kurulmuş osmanlı şehirleri değildir. doğu roma'dan miras kalmıştır ki o dönemlede bir şehir kurmak varolanı devam etmekten mantıklı bir eylem değildi. bununla birlikte akdeniz gibi stratejik bir bölgede osmanlı da roma gibi yüzyıllarca hakimiyetini farklı milletleri barındırıp sürdürmüştür.
kültüre gelince de bu işin kökenlerine de inilebilir. en basitinden yemek kültürünü ele alırsak-sürekli yunanlılar ile aramızda paylaşılamayan zeytinyağlı yemeklerin ve hatta eski yunanlılarda köken ve izleri görülebilen yağlı güreşin kökenlerinin nerede olduğu açıklamakla başlanılabilir. anadolu'ya orta-asya gibi bir yerden göçeden türkmenlerin ortasyanın ortasında zeytinyağını gökten zembille indirmedikleri bilinen bir gerçek.
bunların yanında, roma imparatorluğunun(bizans olarak) islam devletleri ile tanışması ve teması 700 yıllık bir süreci kapsar ve emevi devletinin kuruluşunda bizans'ın etkisi ciddi anlamda baskındır. bu döenmler ise osmanlı nın kuruluşundan çok çok önceye tesadüf eder. 1.abdülmelik devrinde şamdaki divan kaytlarının rumcadan arapçaya çevrilp askeri idari ve mali alanlarda kullanılması kimin ürünüdür? 1.abdülmelik adına bastırılan ilk arap paraları da bizans paralarını kopyasıydı. aynı şekilde osman döneminde kurulan donanmada bizanslı denizcilerin yardımı ile olmuştu. bunlarla birlikte, hukuksal anlamda da "pratik olarak" roma hukuku islam hukukunu etkiledi ve islam hukukuna kaynaklık etti. (bu konuda kramer incelenebilir)
osmanlı'da kurulduğu ve inkişaf ettiği yer itibari ile bizansın etki alanında gerçekleştirdi bunu. bitinya bunun en klasik örneğidir. istanbul fethedildiğinde de palaiologos hanedanının üyeleri fatih tarafından devletin belirli makamlarına yerleştirilerek yönetim süreci içersinde yer almışlardır. aynı zamanda osmanlının da onlardan belirli bir şeyler aldığı vakidir. osmanlı'ın "bürokratik idare şekli" ve saray protokollerinin bir çoğu aslında bu devlet adamlarının ürünüdür. ekonomik alanda uygulanan iltizam sistemi de bizans'a kadar gider. bununla ilgili daha bir çok şey açıklanabilir; ve osmanlı klasik olarak "asya imparatorluğu" şeklinde tasnif edilemez.
doğu roma imparatorluğunu tarihten silen fatih sultan mehmet, doğu roma imparatoru nun tahtına oturmuş, yönetim şeklini de aynen uygulamış olmasından dolayı kendisini roma imparatoru olarak tanımlamıştır.
romalılar yerleşik yaşama çok erken dönemde geçmiş, hukukta, sanatta, ticarette siyasette aşmışlardır.doğu avrupadaki latin kültürüdür.(italya, balkanlar çevresi).
selçuklular ise anadoluya irandan çadırlarla gelmişlerdir ve şehir kurmak için yeterli birikimleri yoktur.anadoluda yeni şehir kurulmaması şehirlerinin adını bile değiştirilmemesi ve bu konuda yeterli birikimleri olmamasındandır.
anadoluya gelen türkler iran ve doğu roma kültüründen çok etkilenmişlerse de asyalı yarı göçebe bir toplumdur,osmanlılar kesinlikle bir avrupa imparatorluğu değildir. romalılar ise yerleşik yaşama geçmiş avrupalılardır ve kültür dokusu farklıdır.
bugun bir italyan, bir arnavut, bir yunanlı, makedon ya da rumen kültür köklerini romaya dayayabilir. çünkü bunların hepsi roma imparatorluğunu oluşturuyordu. ama bir türk bunu yapamaz.türk ortadoğudaki 1000 yıllık geçmişinin ilk 500 yılını bizansla komşu olarak geçirmişse de o kültürle iletişim halinde olmak adamı romalı yapmaz. ilber hoca doğu romanın siyasi yapısını kast etse de tezi abartılı olabilir.
evet, fatih'in yaptığı şeylerden biridir. evet evet, fatih sultan mehmed'in.
o kadar alıştırıldık ki medeniyet yıkmakla gurur duymaya, kabul etmiyoruz tabi bu iddiayı. ulan zamanında gurur duymuş devletin tepesindeki adamlar; medeniyet devralmaktan, onu koruyup devam ettirmekten. bize ne öğretiliyor ilkokulda?
bizans'a son veren osmanlı'yla gurur duyuyoruz. sonra da osmanlı'yı kötüleyip kötüleyip ulusalcı yetişiyoruz. yeni cumhuriyet medeniyetinden falan bahsediyoruz. ben, bi' bok anlamadım şahsen. şimdi roma kim? bizans kim? osmanlı kim? türk kim?
dedesi osmanlı olan bir türk olarak , türkmenleri asker olarak cepheye süren, vergi almak için bin tane eziyet eden, türkleri doğru dürüst vezir bile yapmayan , gayrımüslümleri askere bile almayacak kadar adaletsiz bir siyasi yapıyı benimsemiyorum. zaten o yapıyı hiç bir osmnalı azınlığı benimsemedi ve ayaklanıp bizden ayrıldılar. osmanlı geçmişim inkar edecek halim yok ama tarihten dersimi almışım ulusal devletime sahip çıkarım.
roma italyanın, yunanlının, arnavutun , makedonun, romenin geçmişi olabilir. ama bir türk olarak benim geçmişim değil. sadece komşuyduk onlarla.
osmanlıda müslümanlar savaşta ölüyor, gayrimüslimler baş vergisi vererek askerlikten yırtıyordu, böyle bir adaletsizlik olabilir mi.
gayri müslimler devlette görev alacağı zaman müslüman olmak zorundalardı. böyle bi inanç özgürlüğü olabilir mi.o kadar da anlatıldığı gibi bir devlet değildi.
iddadan öte fatih sultan mehmetin başarmak istediği şeydir. zira italyaya da bu yüzden yürümüştür. ama olaya belli açılardan bakmak gerek. roma gelmiş geçmiş en büyük imparatorluklardan biridir. askeri açısından olsun, ilim ve sanat açısından olsun, mükemmelliğe en yaklaşmış devletlerden biridir. aynı zamanda fatih istemiştir ki hem müslümanlığın hem de hristiyanlığın sancaktarı osmanlı olsun. ayrıca fatihin roma ve uzantılarına olan hayranlığı bilinmektedir. istanbulu aldığı vakit birçok bizans yöneticisini kendi himayesine almış ve onlardan faydalanmıştır. konu ile ilgili geniş bilgi için; (bkz: konstantiniyye)
osmanlı bire bir roma olmak istememiştir roma nın devlet düzeninden etkilenmiş bazı parçaları almıştır. şimdi bizans ne kadar romalı sayılır roma çok tanrılı dinin baskın olduğu bir devletti ama roma nın topraklarını ve siyasi mirasını aldı. osmanlı da bizansın topraklarını ve mirasını aldı böylece bir devir yaşandı. yoksa ne roma ne bizans nede osmanlı kültür olarak bir birine çok benzemez. mesele devlet yönetimi ve siyasi mirastır.
fatih sultan mehmedin annesi sırptır. her ne kadar osmanlı padişahı olsa da kendisinde osmanlıya olduğu kadar avrupaya da aidiyet hissetmiş olabilir.
kimliğin alt yapısı kültürdür. osmalıların romanın devamı olacak kadar avrupalı bir kültüre sahip olduğu söylenemez.
