osmanlı devletinde başlı 4 kiliseden söz edilebilir. bunlar rum ortodoks ,ermeni , katolik ve protestan kiliselerdir.
ortodoks rum kiliseleri
fatih yok olmak üzere olan bu kurumu ihya edip geniş yetkiler vermektedir.kendi yasasına ve tüzüğüne göre yönetilmektedir ayrıca ibadet hürriyeti de mevcuttur.
nikah,defin,vasiyet vb işleri yürütüp ruhani mahkemeler kurabilecekti.
ayrıca patrik vezir ile aynı derecede olup gerekirse divanda söz hakı sahibiydi. padişah patriğin doğu ve batı kliselerin birleşmesi nezdindeki her türlü çalışmalarını men etmiştir.
yavuz un doğu seferi sırasında antakya, kudüs,iskenderiye patrikhanesi osmanlıya bağlanmıştır. dah sonra ptriklerin devlet için olumsuz faliyetlere girişmesinin sebebi 1774 küçük kaynarca anlaşmasıyla rusların ortodoksların himayesini kazanma ve bundan doğan tahrikleri olacaktır.
ermeni kiliseleri
osmanlı içindeki ermeni monofizit gurup geregoryenlerdi. rumlardan ayrı ermeni milletini oluşturmuşlardı. ortodoks ve katoloik ler tarafından sapık ilan edilselerde daha son misyonerlik faiyeleriyle önemli bir kısmı katolik oldu. yunan isyanı sırasında rumlar gözden düşünce ermenilerin de itibarı nın arttığı söylenebilir.
katololik kiliseler
fatih istanbul u alınca ortodoksları himaye etse de az sayıdaki yabancı katolikler potansiyel düşmanlardı.bir süre durum böyle devam etse fransa ya 1569 da verilen imtiyazlarla devlet içindeki katoloik teba nın himayesi de verilmiştir.ufak tefek olaylarda fransa yı meseleye karıştırdılar. fransa devlet içindeki katolik misyonerliğin başını çekmiştir. ortodoks rum ve gregoryen ermeniler üzerinde başarı kazanmışlardır. katoloik ermeni topluluğu 1830 da fransızların da yardımıyla millet olma hakkına sahip oldular.
protestan kiliseler
19. yy osmanlı içinde protestan misyonerlik faliyetleri başlamıştı. başını ise ingiltere ve abd çekiyordu.anadolu da uzun süre faliyet gösterdiler.1842 de kudüs te bir protestan kilisesi açmayı başardılar ilk muhatabları ise dürziler oldu.1850 ylında protestan milletinin varlığı kabule dildi.protestan misyonerler rumlardan ziyade ermeniler üzerinde etkili olmuşlardır.osmanlı nın en son kabul ettiği protestan milleti nin nizamnamesi 1878 de yürürlüğe girmiştir.
tanzimattan önce kiliselerin durumu
osmanlı içindeki ortodokların işini feenr rum patrikhanesi , ermenilerin işini ermeni patrikhanesi , yahudilerin ise hahamhane yürütürdü. bunlardan başka antakya, kudüs,iskenderiye de müstakil ortodoks patrikhaneleri vardı. en öenmli patrikhane se istanbuldakiydi
ruhani meclisleri sayesinde cemaat başını seçerlerdi.gayrimüslim cemaatler kendileri arasında , nikah,boşanma , vasiyet,defin,ölüm,ruhani mahkeme gibi işleri yürütebiliyordu.
tanzimattan sonra kiliselerin durumu
tanzimat fermanındaki teba nın eşitliği ilkesi ortodoks rumlarda tekiye yol açmıştı .bunlar müslümanların üstünllüklerin razı olduklarını ancak yahudi ver ermenilerle bir tutulmalarını asla kabul etmeyeceklerini ifade ettiler.tanzimat fermanındaki teba nın eşitliği,ırz,can ve namus un garanti altına alınacağı ibaresi ıslahat fermanında genişletildi. bu fermanla da daha geniş yetikler kazanıyorlardı.
böylece ıslahat fermanı gayrimüslimlerin eski derecelerini büyük ölçüde değiştirmekteydi. patriklerin cemaat üzerindeki yekileri sadece dini boyutta sınırlı kalıyordu. eskiden harac la geçinselerde artık maaşa bağlanmaları pek hoşlarına gitmedi elbette.
19.yy da balkanlarda fener den koparak ulusal kiliselerini kuran sırplar , romenler ve bulgarlardan özellikler bulgar ve rumların oturdukları yerde kiliselerin paylaşımında büyük sorunlar çıkıyorduç bu ayrılık daha sonra 1910 da kiliseler kanunu ile çözüldü.
antakya rum ortodoks patrikhanesi
antakya nın hristıyanlık açısından önemi kudüs dışında ilk defa burda yayılmıştı hristiyanlık.hristiyan adı ilk defa burda zikr edilmiştir.aynı zamanda da ilk fikir ayrılığı burda meydana gelmiştir.325 ylındaki iznik onsülünde antalya iskenderiye ve roma kiliseleri havari tarafından kurulmuş özeliği yüzünden kümenik olarak tescil edilmiştir. daha sonra bu evrensel sıfat hiç bir kilisye verilmemişti.antakya kilisesinin şansızlığı istanbulun bşzans başkenti olmasıydı.yönetimi altındaki yerleri yavaş yavaş buraya kaptırmaya başladı.baybarsın hakimiyetiyle antakya patrikliği istanbulda ikamet etmiş sonra şama intikale tmiştir.osmanlı da ortodoksların lideri fener rum patrikhanesi olmuştur.
