(Tolkien, her şeyden önce bir Anglo-Sakson dilleri profesörü idi. Ve dünya mitolojisine, birçok mitolojik metni orijinal dilinden okuyacak kadar hakimdi. Dolayısıyla aşağıdaki başlıklar, “Tolkien doğrudan almış, özgün bir şey katmamış,” denerek karşılanmamalıdır. Bunu bir giriş olarak düşünüp, lütfen bir hükme varmadan önce bekleyiniz.)
Orta Dünya: Cermenik mitolojide “Midgard” (Orta Bölge. Gard: bir şekilde etrafı çevrilmiş, “geri kalanından tecrit edilmiş” bölge anlamında) insanların yaşadığı dünyanın adıdır.
Elfler, Troller ve Cüceler: Eski iskandinav metinlerinde ve Keltlerde doğrudan elflere, trollere, cücelere ya da eşdeğerlerine rastlarız. Bir de, Tolkien sanırım okumamıştır ama, Elfler, Çerkes mitolojisindeki Nartlara benzerler. Karaçay (Türk) versiyonunda Nartlar doğrudan atalar iken, Çerkes versiyonunda Nartlar atalar değil, “insanlara bildikleri her şeyi öğreten latif varlıklar”dır.
Ayrıca, Elflerin okçu oluşlarının sebebini, ingiltere’deki bir olguya dayandırabiliriz. Eski ingiltere’de, köylüler, taştan ok başları bulurdu. (Muhtemelen taş devrinden kalma mızrak başları ya da kesici aletler.) Bu taştan ok başları, insan yaylarıyla atılamayacak kadar ağır ve hantaldılar. Bu yüzden bu, köylüler arasında, “bu oklar Elfler tarafından atılmıştır” efsanesini doğurdu. Bu taşların adları da, “Elf Oku” olarak kaldı.
Mandos Salonları: iskandinav “Valhalla”sı ile benzeşir.
Elfçe: Keltçe ve Finceden esintiler taşır.
Rohan Dili: Eski ingilizceden esintiler taşır.
Cüce Dili: ibranice gibi Sami dillerden esintiler taşır. (kök yapısı vs. Tolkien’in ilgili mektuplarına bakabilirsiniz.)
Kara Lisan: Tolkien’in dediğine göre, sondan eklemelidir. Fonetik özelliklerini de ele aldığımızda, Altaic dillerden esintiler taşır.
Eru: Transandantal tanrılı dinlerden (Sami dinler) esinlenilmiştir. Ayrıca lakabı olan “Iluvatar”, “father” kelimesi ile eski ingilizcedeki gelenekler ile benzeşir ve Tolkien’in beslendiği mitolojilerde en başat tanrı, bir büyük “baba” figürüdür.
Feanor’un başkaldırışı: Tolkien, iskandinav kökenli “godhlauss” (tanrısız) terimi üzerinde çok duruyor ve verdiği dersler hakkındaki notlarına bakarsak, bu “godhlauss”ların, kendi kudreti ve iki eliyle yaptıklarından başka hiçbir şeye inanmayan, hiçbir tanrısal varlıktan beklentisi olmayan, kendi yolunu çizen adamlar olduklarını düşünüyor. Feanor, bu godhlauss olgusunun yansımasıdır.
Earendil: irlanda halk söylenceleri Immram’dan ve onun Hristiyan yansıması Aziz Brendan öyküsünden esinlenmiştir. Aziz Brendan denizlerin ötesine yolculuk ederek, “kutsanmış ada”ya ulaşmıştır ve bütün Immram efsanelerinde, “öte dünyaya” deniz yoluyla yolculuk yapılması motifine rastlanır.
Thingol’ün Beren’den silmaril istemesi: Bizdeki dağı delmesi beklenen Ferhat gibi, eski Kelt hikâyelerinde, kızına talip olan erkekten kız babası, ulaşılması güç bir mücevher getirmesini isterdi.
Hurin’in soyunun lanetlenmesi: Völsungga Saga’da, Völsung Odin’in seçilmişidir. Bu yüzden soyunun başı belalardan kurtulmaz, zira Odin’in seçilmiş soyu, ölüp, ölen yiğit savaşçıların gittiği Valhalla’ya (valhöll) gitmeleri gerekir; seçilmiş olmak bir nevi lanettir.
“Kötü kaderin efendisi Turin“: Hurin’in çocuğudur. Babasının Morgoth’a gururla karşı koyuşu, Hurin’in ve soyunun lanetlenmesine sebep olmuştu ve bu lanetten o da nasibini aldı. Bütün Legendarium’un en talihsiz karakteridir. Agarwaen de denir, “kanı lekelenmiş”.
Turin karakterinin oluşumuna dair, Christopher Tolkien tarafından, babasının notları derlenerek oluşturulmuş “Sigurd ve Gudrun efsanesi”ne bakarsak diyebiliriz ki, Völsungga Saga’da bahsi geçen, “Odin’in seçilmiş soyu” Völsungoğulları etrafında örgüleşen menkıbelerin izini görürüz. Söz gelimi, Niebelungenlied’de Siegfried olarak geçen Sigurd’un dedesi Sigmund, bilmeden kız kardeşi ile yatmış ve bir çocuk sahibi olmuştur,(Turin de bilmeden kız kardeşi Niniel ile yatar) soyu, Odin’in seçilmiş soyu olduğu için, bazen doğrudan Odin tarafından başlarına açılan belalarla lanetlenmiştir (Odin’in gözdelerine Valhalla’da (daha kuzeyde valhöll) ihtiyacı vardı, o yüzden ölmelerini istemiştir), aile yadigarı kılıcın yeniden dövülmesi ve adlandırılması bu mitte vardır ki Turin de Anglachel’i alıp, yeniden dövdürüp, adına Gurthang demiştir. (Bu motif aynı zamanda Aragorn ve Narsil figürlerinde de görülür.)
Turin ile Sigurd arasındaki benzerliklere ek yapacak olursak, Sigurd’un “dehşet saçan miğferi” vardır, Turin’in ise “Dor Lomin’in Ejder Miğferi” isimli başlığı. Sigurd, Tolkien’in baz aldığı versiyonda, “günlerin sonunda, Ragnarok’ta, yılanı öldürüp dünyayı kurtaracak olan” olarak anılırken, sık sık “yılan katili” oluşuna değinilirken, Turin de sürüngen/ejder Glaurung’u öldürmüştür ve sanırım Hurin’in Çocukları’nda bir yerde, Haleth evinden bir kadın der ki, “günlerin sonunda Morgoth geri gelecek ve ölümü Hurin oğlu Turin’in elinden olacak.”
Ölüm ordusu ile hesaplaşan Aragorn: “Ölümle hesaplaşma” motifi, bütün dünya mitolojilerinin olmazsa olmaz motifidir. Sözgelimi, Oğuzname geleneğinde bu motif, “Deli Dumrul” öyküsünde gözlemlenir. Tolkien evreninde de bu mitolojik motif Aragorn ile karşımıza çıkar.
Ejderhaların altın yığması: iskandinav efsanelerinde, özellikle Niebelungenlied’in iskandinav versiyonlarında, Ejderha Fafnir büyükçe bir hazinenin üzerine oturur.
Odin
Gandalf: Tolkien’in deyimi ile Gandalf bir “Odinic Wanderer”dir, iskandinav bilgelik tanrısı (aynı zamanda en büyük tanrı) Odin’den esinlenilmiştir. Aynı zamanda, Odin ile aynı kökten geliyor olması muhtemel olan, Odin ile benzeşen, Fin Kalevala destanı karakteri Väinämöinen de, Gandalf karakterine kaynaklık etmiştir. Aynı zamanda, Jungçu öğretideki “yaşlı bilge” arketipinin karşılığıdır.
Ainur’un Müziği: Sami dinlerde, yaratılışın “söz” ile başladığına dair bir inanış vardır ki, birçok mitolojide bu gözlemlenir. Ve çoğu zaman bu söz, “logos”, şarkı/şiir formundadır. Hatta Müslümanlar, Tanrı’nın yaratılıştan önce bütün ruhları topladığı meclise “bezm-i elest” derler ve ilginçtir, kimi tasavvuf geleneklerinde müzik, “avaze-i elest”, “elest-in sesi” olarak anılır.
Morgoth/Sauron/Ungoliant: Pür ve külli kötü olmalarıyla, bütün masal geleneklerindeki “külli kötü” imgesinin Tolkien evrenindeki karşılıklarıdır.
Eowyn: Tolkien evreninin, diğer mitolojiler gibi, Jung’un arketipler kuramı ile büyük koşutluklar sergilediğini 4. bölümde anlatacağım. Burada şundan bahsetmekle yetinelim, Eowyn, Jung’un anlayışındaki “Animus”un gözümüze çarptığı bir karakterdir.
Animus, kadın zihnindeki erkeksi öğedir. Ve eğer birey, bu öğe ile “uyuşma” ve “hesaplaşma”yı beceremezse, dinginliğe ulaşamaz. Eowyn de, hikâye boyunca bu öğe ile hesaplaşır ve sonunda uyuşur.
Kırılmış kılıç ve yeniden dövülmesi: Völsung yadigârı kılıç, kırılmış ve torunu zamanında yeniden dövülmüştür.
Valar: Neredeyse tamamıyla iskandinav savaş tanrıları Aesir’den etkilenmiştir. Orome’nin borusu ve Heimdall’ın borusu gibi… Ancak kimi karakterler, iskandinav bereket/doğa tanrıları Vanir ile benzerlik gösterirler.
Mitolojilerdeki tanrı figürleri, birer kavramın karşılığıdırlar. Sözgelimi demirci tanrılar, “beceri” ve “form” kavramlarının karşılığıdır, Tolkien evrenine yansıması Aule’dir.
Eorl’un Ağıdı: Tolkien bu şiiri, ilk mısrası neredeyse tamamen aynı olan eski ingilizce bir ağıttan esinlenerek yazmıştır.
Yüzük: Hem Niebelungenlied’de, hem kuzey versiyonu Edda’da, “cücenin yüzüğü” motifi vardır, cüce Andvari’ye ait, lanetli bir yüzük.
Ayrıca “relique” benzeri bir nesnenin büyük güç taşıması ve taşıyana güçler kazandırırken, aynı zamanda bela getirmesi birçok mitolojide karşımıza çıkar. Misalen, Dede Korkut’ta, Tepegöz’ün yüzüğü gibi. Yeşim taşından yapılan yüzük motifi Türk mitolojisinde çok belirgindir, bir atasözüne bile konu olmuştur (aklımda kaldığı kadarıyla): “Kiminğ bile kaşın bolsa yaşın yakmas.” (Kimin yüzük taşı [kaş] varsa, onu ateş yakmaz.)
Arda’nın bozulması ve Sürgün motifleri: “Mesutluk” ardından gelen düşüş ve insanlığın lanetlenmiş olduğu fikri/motifi, Hesiodos’tan Hristiyanlığa, birçok mitolojik anlayışta yaşar. Tolkien evreninde de bu “düşüş” motifi, hem Arda baharının bozulmasında, hem Beleriand’ın düşüşünde, hem Elflerin sürgüne gitmelerinde görülür. Ayrıca, son düşüş öğesi, Elflerin orta dünyayı terk etmeleriyle görülür, bu defa, insanlara kalan orta dünya için, insanlar açısından bir “düşüş” söz konusudur.
Örnekleri çoğaltmak mümkün. Her ne kadar, bütün karakter ve olayları tek tek ele alarak, anlayışım çerçevesinde bu yazı dizisinde yerine koymak istiyorduysam da, üzülerek fark ettim ki ancak kitap hacminde bir iş buna izin verir ve kitap yazabilecek zamana/birikime sahip biri bunun altından kalkabilir. O yüzden, bu yazı dizisine bu kadar örnek koymakla yetinmek zorundayım.
