hasan sabbah ve ömer hayyam'ın arkadaşıdır, selçuklu döneminin en önemli adamıdır denilebilir ancak ölümü hasan sabbah'ın fedaisinin elinden, yine hasan sabbah'ın emriyle olmuştur.
tarihi romanlardan öğrenen bir millet olarak asla unutmamamız gereken vasıflara sahip bir devlet adamı.günümüz siyasetçilerine öğretecek çok şeyi olan zamanının gerçek alimi. selçuklu ' nun adeta kalbi ve beyni olan nizamülmülk özellikle yasalara getirdiği yeniliklerle aynı zamanda bir hukuk devrimcisidir.
asıl ismi hace kıvâmüddîn ebû ali hasan bin ali dir. alp arslan ve melikşah ' a vezirlik yapmış, büyük selçuklu devleti nin gelişmesinde büyük rol oynamıştır. siyasetname adlı eseriyle yalnız selçuklu değil osmanlı nın da temel örgütlenme yapısını oluşturduğu söylenir. nizamiye medreselerinin de kurucusu olan vezir alamut kalesini kuşattığı sırada bir ismaili fedaisi haşhaşi tarafından suikaste uğrayarak hayatını kaybetmiştir.
Turtuşî'nin (1059-1131) Siracü'l-Mülk adlı eserinden öğrendiğimize göre Nizamü'l-mülk, medreseler ve diğer kültür faaliyetleri için sultanın hazinelerinden yılda 600.000 dinar harcamaktaydı. Bazı müzevirciler durumu Melikşah'a duyurup, bu para ile bir ordu teşkil edilse idi Bizans'ın başşehri Kostantiniye'nin bile fethedilebileceğini söyleyip Sultan'ı vezir aleyhinde tahkik ettiler. Sultan çok kızdı ve Nizamü l-mülk ü sorguya çekmek için huzuruna çağırdı.
Devletin gücünü sadece maddede, asker, silâh ve orduda gören o zihniyete karşı tecrübeli vezirin cevabı ne kadar zarif ve isabetlidir:
Sultanım! Ben, esir pazarlarında satılsa 5 dinar bile etmeyecek yaşlı bir kimseyim. Sen de savaşçı, güçlü bir Türk gulâmı olarak satışa çıkarılsan belki 30 dinar edersin. Dünyadaki maddî değerin bu kadardır. Zevklere dalmış ve arzularına esir olmuş bulunduğundan ahirette de Allah huzuruna taat ve ibadetlerden ziyade günah ve measî ile çıkacaksın. Düşmana felâketler yağdıran ordun seni ancak iki arşın boyu kılıçlan ve 300 arşına bile erişmeyen okları ile bu kadar mesafe koruyabilir. Onlar da kusurlu ve günahkârdır; içki, oyun ve çalgıya düşkündürler. Seni manevî dert ve belalara karşı savunamazlar. Ben ise senin hem dünya, hem de ahiretini düşünerek, senin için bir mâneviyât ordusu kurdum. Senin ordun uykuya vardığında bu maneviyat erleri uyanıktır. Rablarının huzurunda saf-saf dizilir, gözyaşı döker, tazarruda bulunur, ellerini Allah'ın yüce dergâhına kaldırırlar. Aslında sen ve senin askerlerin onların himayelerinde yaşıyor, onların dinî, ahlakî ve irşadî çalışmalarıyla güçleniyor, onların bereketleriyle suya kavuşuyor ve çeşitli nimetlerle rızıklandırılıyorsunuz. Çünkü onların dua okları, tazarru ve niyazla tâ yedi kat göğü geçer, dergâh-ı izzete ulaşır.
Bu sözler karşısında Melikşah, çok duygulandı ve büyük vezirinin yerinde tedbirlerini takdirle karşıladı.
vezirliği alparslan ve melikşah dönemlerinde sürmüştür. 29 yıl aralıksız hizmet vermiştir. siyasetname isimli bir eser yazmıştır. selçuklu devlet düzenini kurmuştur. merkeziyetçi bir anlayışı vardı. bu merkeziyetçi anlayışla nizamiye medreselerini kurdu.
türk devletlerinde ilk kez istihbarat teşkilatını oluşturmak istedi.
hasan sabbah'ın kesin hedeflerinden biri idi. haşhaşiler tarafından 1092 yılında düzenlenen bir suikast ile öldürüldü.
selçuklular devletinde melih şah döneminde baş vezirdir.devlet idaresi cok yüksek biridir.melihsah 9 yaşında tahta çıktığı için asıl devleti yöneten nizam-ı mülk'tür.siyaset name adlı eseri vardır.siyasi başarları vs. bu eserinde anlatır.hasan sabbah'ın fedaileri tarafından zehirli hançerle öldürülmüştür.
sultan alparslan döneminde kendini ispatlamış olsa da en iyi dönemini deyim yerindeyse melikşah'ın sağ kolluğunu yaptığı zaman diliminde geçirmiştir. birçok entrika döndürülmüş ve melikşah, birçok kez nizalmülmülk'e düşman edilmeye çalışılmıştır.
kendisi sadece devrinin değil dünyanın bugüne kadar yetiştirmiş olduğu en büyük devlet adamlarından biridir.
sadece kendisi değil tüm sülalesi selçuklunun kilit noktalarında uzun süre görev yapmıştır. efsane değil gerçektir. birçok tarihçi tarafından gelmiş geçmiş en büyük devlet adamı olarak tanımlanır. sadece kurduğu ikta sistemi ile zamanının en büyük devletinde merkeziyetçi bir yapı oluşturmuş, devletin bütün bölgelerinde hak ve adaleti sağlamıştır. siyasetname adlı eseri birçok ülkede ders kitabı olarak okutulmaktadır. hasan sabbah'ın özel olarak yetiştirip devletin önemli noktalarına soktuğu iki fedaisinden biri tarafından öldürüldüğü rivayet edilir. diğer fedai ise büyük selçuklu sultanı melikşah'ı öldürmüştür. batınilik hareketlerine karşılık nizamiye medreseleri ile ülkeyi donatsa da, ölümü üzerine ülkenin parçalanması kaçınılmaz olmuştur. büyük selçukludan bu yana -özellikle osmanlı- kurulmuş devletlerin adalet sisteminin ve ülke yönetimi sisteminin çekirdeğini bu şahsın fikirleri oluşturmuştur.
Asıl adı, ibû Ali Hasan'dır. Memleketin nizamlarının kurucusu anlamına gelen Nizam-ül mülk adı verilmiştir. Meşhur Nizamiye Medreseleri'nin de kurucusudur. Vezirliği tam yirmidokuz yıl sürmüştür. Sufilere büyük saygı gösterir , Bunu kınayanlara da şöyle demiştir: "Bir ara hükümdarlardan birine hizmet ederken, adamın biri gelip bana şöyle dedi: 'Yarın kendisini köpeklerin yiyeceği birine daha ne kadar hizmet edeceksin? Sana faydalı olacak kimselere hizmet et; köpeklerin yiyeceği kimseye değil!'
Adamın söylediklerini anlamamıştım. Ancak kendisine hizmet ettiğim hükümdar, o akşam içki içmiş ve sarhoş olmuştu. O haliyle gece vakti dışarı çıktı. Bahçede yabancılara saldıran köpekleri vardı. Kokusunu farklı bulmuş olacaklar ki, o gece onu da parçaladılar. Sabah olup manzarayı görünce, adamın o sözü aklıma geldi ve irkildim. işte, beni uyaran bu şeyh gibisini arıyorum."
Nizamülmülk'ün son günlerinde bir meseleden dolayı Sultan Melikşah'la arası açılmıştı. Melikşah da bu kıymetli vezirini harcamak için teşebbüse geçmişti. Nizam-ül mülk bu gerginlik üzerine şu sözleri sarfetmişti: 'Sultanın tacının varlığı bu divite bağlıdır. Bu divitin (kalem ve hokkanın) kapağını kapatırsam, onun hükümdarlığı da yok olur!'
14 Ekim (1092) tarihinde Isfahan-Bağdad yolu üzerinde Sıhne mevkiinde meşhur Alamut teröristi Hasan Sabbah'ın uyuşturucu müptelası fedâisi Deylemli bir genç tarafından şehid edilmiştir.
asıl adı, hasan bin ali bin ishak el-tusî olan kişidir. lakabı olan nizam ul mülk ise, devletin düzeni anlamına gelir.
toprak yönetimi, vergi toplama, ordunun oluşturulması gibi pek çok konuda formüller oluşturmuştur. osmanlı basta olmak üzere pek çok türk-islam devleti bu sistemleri kullanmıştır. devletin yönetimi hakkındaki görüşlerini siyasetname adlı eserinde bulabilirsiniz.
tuğrul bey öldüğünde selçuklu devleti iç savaşın eşiğine geldi. vezir amirülmülk*, çağrı'nın büyük oğlu süleyman'ı tahta çıkardı. işte o zaman nizamülmülk adlı arkadaş, sülayman'ın kardeşi alparslan'ı destekledi ve alparslan da abisini devirdi, amirülmülk'ün kıçına tekmeyi bastı ve nizamülmülk'ü vezir yaptı. çok da iyi yaptı.
