hasan sabbahın suikast timi olan haşhaşiler tarafından öldürülen, devletin sadece askerle değil eğitim ordusuyla kaim ve daim olacağını öngören, bu ideal uğruna Bağdat, isfahan, Nişabur, Belh, Herat, Basra, Musul gibi şehirlerde medreseler açan, ilim ehli için senede 300 bin dinar harcadığı rivayet edilen selçuklu veziri. mekanı cennet olsun.
hasan sabbah ve ömer hayyam'ın arkadaşıdır, selçuklu döneminin en önemli adamıdır denilebilir ancak ölümü hasan sabbah'ın fedaisinin elinden, yine hasan sabbah'ın emriyle olmuştur.
sadece kendisi değil tüm sülalesi selçuklunun kilit noktalarında uzun süre görev yapmıştır. efsane değil gerçektir. birçok tarihçi tarafından gelmiş geçmiş en büyük devlet adamı olarak tanımlanır. sadece kurduğu ikta sistemi ile zamanının en büyük devletinde merkeziyetçi bir yapı oluşturmuş, devletin bütün bölgelerinde hak ve adaleti sağlamıştır. siyasetname adlı eseri birçok ülkede ders kitabı olarak okutulmaktadır. hasan sabbah'ın özel olarak yetiştirip devletin önemli noktalarına soktuğu iki fedaisinden biri tarafından öldürüldüğü rivayet edilir. diğer fedai ise büyük selçuklu sultanı melikşah'ı öldürmüştür. batınilik hareketlerine karşılık nizamiye medreseleri ile ülkeyi donatsa da, ölümü üzerine ülkenin parçalanması kaçınılmaz olmuştur. büyük selçukludan bu yana -özellikle osmanlı- kurulmuş devletlerin adalet sisteminin ve ülke yönetimi sisteminin çekirdeğini bu şahsın fikirleri oluşturmuştur.
Turtuşî'nin (1059-1131) Siracü'l-Mülk adlı eserinden öğrendiğimize göre Nizamü'l-mülk, medreseler ve diğer kültür faaliyetleri için sultanın hazinelerinden yılda 600.000 dinar harcamaktaydı. Bazı müzevirciler durumu Melikşah'a duyurup, bu para ile bir ordu teşkil edilse idi Bizans'ın başşehri Kostantiniye'nin bile fethedilebileceğini söyleyip Sultan'ı vezir aleyhinde tahkik ettiler. Sultan çok kızdı ve Nizamü l-mülk ü sorguya çekmek için huzuruna çağırdı.
Devletin gücünü sadece maddede, asker, silâh ve orduda gören o zihniyete karşı tecrübeli vezirin cevabı ne kadar zarif ve isabetlidir:
Sultanım! Ben, esir pazarlarında satılsa 5 dinar bile etmeyecek yaşlı bir kimseyim. Sen de savaşçı, güçlü bir Türk gulâmı olarak satışa çıkarılsan belki 30 dinar edersin. Dünyadaki maddî değerin bu kadardır. Zevklere dalmış ve arzularına esir olmuş bulunduğundan ahirette de Allah huzuruna taat ve ibadetlerden ziyade günah ve measî ile çıkacaksın. Düşmana felâketler yağdıran ordun seni ancak iki arşın boyu kılıçlan ve 300 arşına bile erişmeyen okları ile bu kadar mesafe koruyabilir. Onlar da kusurlu ve günahkârdır; içki, oyun ve çalgıya düşkündürler. Seni manevî dert ve belalara karşı savunamazlar. Ben ise senin hem dünya, hem de ahiretini düşünerek, senin için bir mâneviyât ordusu kurdum. Senin ordun uykuya vardığında bu maneviyat erleri uyanıktır. Rablarının huzurunda saf-saf dizilir, gözyaşı döker, tazarruda bulunur, ellerini Allah'ın yüce dergâhına kaldırırlar. Aslında sen ve senin askerlerin onların himayelerinde yaşıyor, onların dinî, ahlakî ve irşadî çalışmalarıyla güçleniyor, onların bereketleriyle suya kavuşuyor ve çeşitli nimetlerle rızıklandırılıyorsunuz. Çünkü onların dua okları, tazarru ve niyazla tâ yedi kat göğü geçer, dergâh-ı izzete ulaşır.
Bu sözler karşısında Melikşah, çok duygulandı ve büyük vezirinin yerinde tedbirlerini takdirle karşıladı.
