Soner Yalçın Odatv davası kapsamında tutuklanmadan birgün önce, yani 13 Şubat 2011 tarihinde Mısır Ordusu'nu anlatan bir yazı kaleme almıştı.
işte SONER YALÇIN'IN MAKALESi:
Osmanlı ve Mısırda modernleşme/Batılılaşma süreci aynı dönemde başladı. Her iki ülkede de askerler modernleşme ve ulus devlet inşasının dinamosu oldu. Tıp, mühendislik, haberleşme, tarım, tekstil, matbaa, gazete, tercüme, sanat faaliyetlerine kadar pek çok alanda kazandırılan yeniliklerin tamamı orduda yapılan reformun doğrudan neticeleriydi. Peki, Türk ordusu ile Mısır ordusunun bu benzerliği/ öncü kimliği ne zaman, nasıl farklılık gösterdi?
Modern Mısırın kurucusu bir Osmanlı; Kavalalı Mehmed Ali Paşa (1769-1849). Kavalalı dönemin tüm askerleri gibi Napolyon hayranıydı. Ve ilginç bir tesadüf sonucunda hayatını Napolyon değiştirdi!
Fransızlar Mısırı işgal edince Osmanlı Serdarıekrem Yusuf Ziya Paşa komutasındaki orduyu Mısıra gönderdi. Bu orduya Kavaladan 300 kişi katıldı.
Bunlardan biri de Mehmet Ali adında bir askerdi.
Fransızlar Mısırdan çıkarken Kavalalı uzaktan; Napolyona, disiplinli Fransız askerlerine ve üniformalarına hayran oldu.
Zekası ve cesur kişiliğiyle sivrilip Mısırın başına geçtiğinde ilk yaptığı yeni bir ordu kurmak oldu. Bu amaçla zorunlu askerliği başlattı; Mısırın yoksul halkını askere aldı; onlara üniforma, silah, para ve en önemlisi kimlik verdi.
Bu aslında ulus devlet olmanın ilk adımıydı; Mısır yoksulu orduya alınarak, bin yıl sonra hak ve görev duygusu içinde ülkesine sahip çıkacak bir bilince kavuşturuldu. Mısırda (pro) milliyetçilik duyguları ulusal ordunun kuruluşuyla işte böyle başladı.
Fransa nasıl krallığa son verip ulus devlet kurduysa, Kavalalı da padişah boyunduruğuna son verip ulus devlet kuracaktı.
MISIR ORDUSUNDA TÜRK SUBAYLAR
Modern ordunun oluşumu Mısırda eğitim-öğrenimi de geliştirdi; askeri tıp ve mühendislik okulları açıldı; Fransadan öğretmenler getirildi; Fransaya öğrenciler gönderildi.
Askerin üniforması için tekstil atölyeleri kuruldu; zamanla bunlar büyütülerek sanayinin ilk adımları atıldı. Asker iaşesi için tarım ve bayındırlık alanlarında iyileştirmeler yapıldı.
Uzatmayayım.
Peki.
Modernleşmenin itici motoru olan Mısır ordusunun bileşimi neydi?
Ordu salt Mısırda yaşayanlardan oluşturulmadı. Osmanlı topaklarından gelen Türkler, Arnavutlar, Kürtler, Çerkezler de vardı. Keza Kavalalı asker eksikliğini gidermek için Sudanı işgal etti.
Mısır ordusunda her milletten adam bulunuyordu ama Kavalalı Mehmed Ali Paşanın kesin bir talimatı vardı:
Subaylar Türk olacaktı!
Mısır ordusunda üst makamlara gelebilmek için Türkçe konuşmak, Anadolu, istanbul, Arnavutluk doğumlu olmak şarttı.
Osmanlıdan alınan savaş esirleri de istedikleri taktirde Mısır ordusuna girebilecekti.
Orduda emirler, talimatnameler Türkçeydi. Kahire Harp Okulunda dersler Türkçe veriliyordu.
Mısırlı Araplar orduda ancak yüzbaşı rütbesine kadar yükselebiliyordu. Mülazım ve mülazım evvel (teğmen ve asteğmen) rütbelerinin yarısı Türk yarısı Arap olacaktı.
Bir taburda dörtten fazla Arap teğmenin bulunması yasaktı. Vs.
Bu durumu Kavalalı şöyle açıklıyordu: Ben, ingilizlerin Hindistanda yaptığından farklı bir şey yapmıyorum; onların Hintlilerden oluşan ve ingilizlerin komuta ettiği bir orduları var; benim Araplardan oluşan ve Türklerin komuta ettiği bir ordum.
TANZiMAT EKOLÜ
Mısırla aynı dönemde aynı Batılılaşma adımlarını Sultan II. Mahmudla (1784-1839) başlayan süreçte Osmanlı da attı. Yeniçeriler yok edildi; Osmanlı ordusu yeniden kuruldu; Avrupadan askeri uzmanlar getirildi; askeri tıp-mühendislik okulları açıldı vs.
II. Mahmud, Abdulmecit, Abdulaziz döneminde Sadrazam Büyük Reşid Paşanın yetiştirdiği Tanzimat Ekolünü benimsemiş Ali ve Fuat Paşalar Batılılaşmanın sürdürücüsü oldu. Sultan II. Abdülhamid devrinde Tanzimatçı Paşalar geleneği rafa kalksa da II. Abdülhamid reformlara devam etti.
Mısırda Kavalalıdan sonra göreve gelen Abbas, kişisel olarak içe kapanık, şüpheci ve Batıya mesafeliydi. Bu bakımdan dedesinden devraldığı modernleşme mirasını sürdürmedi.
Abbasın ardından göreve gelen Said Batı taraftarıydı; Fransızlara çok yakındı; kesintiye uğrayan babası Kavalalının başlattığı çagdaşlık atılımlarına hız verdi. Örneğin Süveyş Kanalı projesi Saidin himayesinde yapıldı.
Said sonrasında göreve gelen ismailin bir temel amacı vardı: Mısırı Avrupanın bir parçası yapmak! Bunu ingilterenin yardımıyla yapacağına inandı/inandırıldı. Ülkeyi yabancı sermayeye açtı; bu parayla önemli projelere kalkıştı. Sonuçta Mısır kademeli olarak borçlandırıldı ve kısa bir zamanda ülkenin mali iflası gerçekleşti. Bunun ardından 1882de ingiliz işgali geldi. 1922de Osmanlıdan bağımsızlık kazanılsa da, Kral Fuat ve Kral Faruk dönemlerinde Mısırda ingiliz kontrolü hep devam etti.
Bu süreçte ingilizler, Mısırdaki Türk varlığını kendilerine rakip gördüğü için, sarayda Türkçe konuşulmasına, orduda Türk subayı uygulamasına, eğitimin Türkçe verilmesine ince politik ayak oyunlarıyla son verdirdi. Öyle ki
Büyükbabası Kavalalı Türkçe dışında bir dil bilmezken hanedanın son üyesi Kral Faruk ingilizce, Fransızca, italyanca, Arapça bilmesine rağmen Türkçe konuşamıyordu. ingilizler başarmıştı. Bugün Mısırda ikinci resmi dil ingilizce!
ingilizler ve daha sonra Amerikalılar Mısır ordusunu siyasetin-ticaretin içine sokarak, generalliği sınıf atlamanın aracı haline getirdiler. Bu süreç sonunda Mısır ordusu kağıttan kaplan olacaktı
ÜNiFORMALI MÜTEAHHiTLER
Mısır Arap Cumhuriyeti 1952den günümüze kadar, üç üst rütbeli asker başkan tarafından yönetildi: Nasır-Sedat-Mübarek.
Üç başkanın da sınıfsal kökeni benzerdi: iskenderiyenin yoksul mahallelerinden birinde bir postacının oğlu olarak dünyaya gelen Nasır; Manufiyenin bir köyünde doğan Sedat ve aynı ilin bir başka köyünde doğan Mübarek bu dileklerle orduya girmişlerdi.
Aslında bu şaşırtıcı değildi:
Mısır halkı öteden beri yoksuldu. Fakir halklarının potansiyel aç çocukları hayatta başarılı olmanın, yolu olarak orduya girmeyi düşlediler hep.
Orduya girince açlıklarını unutup bu kez sınıf atlama peşine düştüler.
Nasıl mı?
Soğuk savaşın başlangıç döneminde Nasır ile Sovyet ilişkileri gayet iyiydi. Arap Sosyalist Birliği kurma, sosyalizm soslu Arap milliyetçiliği ideolojisini Arap halklarına yayma girişimleri gibi, Nasırla özdeşleşen tüm politik atılımlar hep bu gelişen Mısır-Sovyetler ilişkilerinin sonucu olarak doğdu. Subaylar idealistti.
israil ile 1948, 67 ve 73 savaşlarında yaşanan mağlubiyetler Mısır-Sovyet ilişkisini bitirdi.
Sedat, ABDye yakınlaştı. israille masaya oturdu ve barış anlaşması imzalayan ilk Arap lider olarak tarihe geçti.
Sedata büyük tepkiler oldu ve nihayetinde bir askeri tören sırasında islamcı militanlar tarafından öldürüldü.
Sedat gitti Mübarek geldi ama ABD-israil ile ilişkiler daha da artarak sürdü.
ABD ile yakınlaşmak; demokrasi, asker-sivil ilişkileri bağlamında Mısıra bir kazanç getirmedi. ABD Mısırda tıpkı Ortadoğunun tamamına yakınında olduğu gibi hep otoriter ve antidemokratik siyasi yapıyı destekledi. Bölgedeki hakimiyetini bu otoriter rejimlerin başındaki isimlerle irtibata geçmek yoluyla kurdu. ABD bu kişilere askeri-mali anlamda her türlü desteği verirken, bunun karşılığında kendilerinden hizmet bekledi. Bu kişiler de üstlendikleri görevleri şimdiye dek başarıyla yerine getirdi. Bu bağlamda, Mısır ordusunda yer alan üst rütbeli subayların bu ilişkiler sonucu nüfuzlarını siyasete yansıtması daha sık görülür oldu.
Ve
1980lerde devletçi ekonomik yapının kırılıp neoliberal politikaların hakim hale getirilmesi Mısır ordusundaki üst düzey komutanları parasal açıdan çok etkiledi. Ülke güvenliği dışında ekonomik alanlara da el atarak zenginleşen bir üniformalılar grubu ortaya çıktı.
Komutanlar öncelikle ülkenin en kazançlı kapılarından biri olan, turizmle uğraşmaya, şirketler kurmaya başladı. Ardından inşaat sektörüne girdiler. Üniformalı müteahhitler türedi. Daha sonra da bankacılık sektöründe ve zirai faaliyetlerde ordu mensubu subaylar sıkça görüldü.
Mısır rejiminin sağladığı bu avantajdan sonuna dek yararlananlar ordu içindeki üst rütbeli subaylar idi. Bunun dışında alt rütbeliler ve erat/askerlerin bundan fayda sağlamalarına izin yoktu!
Ülkenin askeriyesine egemen, siyasetine vasi durumda bulunan Mısırlı üst düzey komutanların muhtelif sektörlerde zenginleşmeleri, refah sahibi olmaları nedeniyle bir anlamda Mısır devleti içinde ayrı bir devlet ortaya çıktı. Askeri/siyasi güce eklemlenen ekonomik gücün de etkisiyle Mısır ordusu adeta devlet içinde devlet halini aldı.
Yaklaşık yarım milyonluk askeri ile Afrikanın en büyük, dünyanın ise onbirinci büyük ordusu olan Mısır ordusunun, kimler tarafından içi oyularak etkisiz hale getirildiği ortada değil mi?
Peki aynı tarihsel süreçten geçen, modernitenin öncüsü Türk ve Mısır ordusunu zamanla birbirinden ayıran parametreler nelerdir?
CHPNiN ZAFERiDiR BU
Türk ordusu ile Mısır ordusu arasındaki temel fark, Mısırın 20inci yüzyılda bir Mustafa Kemal çıkaramamış olması. Mustafa Kemal siyasi projesi olan bir liderdi. Sadece bağımsızlık kazanmakla sınırlı bir vizyon değildi bu. ilk baştan beri cumhuriyet ve demokrasi için adım attı. Örneğin, Ya siyaset ya askerlik diyerek askeri kışlasına döndürdü.
Oysaki Mısırda ingilizlere karşı bağımsızlık mücadelesi veren tüm milliyetçilerin (Urabi Paşa, Mustafa Kamil, Muhammed Ferid gibi) tek bir hedefi vardı; Mısırdan ingilizleri kovmak. Bunun dışında bir projeleri yoktu.
Örneğin Mustafa Kemal gibi tam bağımsızlık, modern bir demokrasi, herkesin eşit yurttaş olduğu bir cumhuriyet fikri Mısırlı milliyetçilerde yoktu. Yani ingilizlerin kovulması halinde evet ülke bağımsız olacaktı, işbirlikçi hanedan ailesi tasfiye edilecek ve cumhuriyet ilan edilecekti. Ama nasıl bir cumhuriyet kurulacaktı? Ne yazık ki bu; içi demokratik meclis gibi kurumlarla, yasama yürütme yargı gibi güçler ayrılığı temelindeki bir demokratik işleyişle doldurulmuş, bilinçli olarak planlanmış bir cumhuriyet projesi değildi. Tek bir ideolojisi vardı bu cumhuriyetin: Arap milliyetçiliği.
Mustafa Kemal ve Türkiye örneğinin en büyük farkı burası. Mısırdaki cumhuriyetçilerin demokrasi kaygısı hiç olmadı. Mübarek daha düne kadar oğlunu yerine geçirmeye çalışıyordu.
Örneğin, 2. Dünya Savaşı sonunda Türkiye ve Mısır iki siyasi akımın mücadelesine tanık oldu.
Mısırda temel siyasi rekabet Nasır ve rejimi ile bunun muhalifi Müslüman Kardeşler arasında yaşandı. Neydi bu rekabetin konusu: Ülke idaresini ele geçirmek! Peki hangi yolla? iktidardakini devirme yoluyla! Her türlü demokratik aracın ve yöntemin tamamen dışta tutulduğu bir dönemdi bu. Kazanan Nasır ve rejimi oldu; demokrasi yoluyla mı ya da halkın iradesini yansıtan sandık sonuçlarıyla mı? Nasır elindeki devlet gücüyle Müslüman Kardeşleri sindirdi.
Aynı dönemlerde Türkiyede çok partili hayata geçildi ve iktidar sandık sonucu el değiştirdi. Bunu gerçekleştiren kişi ise bugün sıkça eleştirilen ismet inönüydü.
Soğuk savaş döneminin küresel planları nedenleriyle Türkiyede askeri darbeler yaşandı.
Ama Mısırdan tek farkı asker ne zaman geldiyse olabilecek en kısa zamanda yerini tekrar sivillere bıraktı. Demokrasi rafa ilelebet kaldırılmadı Türkiyede. Generaller darbeyi zenginleşme aracı olarak kullanmadı.
Bugün tek adamlığa karşı çıkan Mısır Tahrir Meydanındakiler, aslında bizlere Mustafa Kemalin, ismet inönünün ne derece büyük siyaset ve devlet adamı olduğunu gösteriyor.
Ve ne yazık ki, Türkiye bugünlerde hızla tek adamlığa gidiyor.
