tarihte bilinen ilk komünist isyan olarak kayıtlara geçendir. sasanilerin ak hunlar tarafından bozguna uğratılmasından sonra mazdek ismi ile bağdaşan isyan, temelde kadın ve servet kıstaslarının eşit bölünmediği ve sosyal adaletsizliğin bundan kaynaklandığına dayanmaktadır. olayların ayyuka çıkmasından sonra ise isyan bastırılmış ve bu isyana sebebiyet verenler idam ile cezalandırılmışlardır.
teolojik temelini maniheizm'in kurucusu mani'den alan, ancak mani'nin dualist teolojik öğretisini farklı bir içeriğe büründürerek sasaniler döneminde ortaya çıkan, tarihte ilk denilebilecek ilkel komünal harekettir.
zerdüşt bir rahip olan mazdek ya da kaynaklarda çeşitli şekillerde görüldüğü gibi mazdak; sasaniler dönemindeki zerdüşt din adamlarının toplum nazarındaki konumunun ciddi şekilde sorgulanmasını, yönetimin ve kurumsallaşmış zerdüşt dini algısının toplumu fakirleştirdiği, yozlaştırdığı hatta ve hatta ''din yoluyla'' halkların sömürüldüğü gerekçesi ile -ayrıca doğrudur- toplumsal bir hareket başlatmıştır. tabi ki bu toplumsal hareketin teolojik bir temeli de vardır, elbeteki maniheizm yani manicilik.
nitekim manicilikle ciddi benzerlikleri olan bu hareketin mani'den etkilendiği barizdir. mesela aynı şekilde ressam mani'de pers imparatorluğu döneminde kurumsallaşan ve bu yolla halkı belli bir amaca kanalize eden din algısı, yani yine zerdüştilik karşısında toplumsal-dini bir hareket geliştirmiş, zerdüşt ahkamına dualizmi yani iyinin ve kötünün, karanlığın ve ışığın mücadelesi üzerinden bir kozmoloji tesis ederek adeta pers hegemonyasının karşısına ikinci bir otorite olarak çıkmıştır.
mazdek isyanının ve mazdekizmin mani'nin hareketinden etkilenmekle birlikte ondan ayrılan yönleri de vardır. mesela mani'nin hareketinin komünal olduğunu söylemek doğru değildir, ancak mazdek'in hareketi tamamı ile komünist bir harekettir. ayrıca manici anlayış zarar vermeme ilkesi üzerine kurulu yani pasifist olmasına karşın, mazdek hareketi fiili olarak da aktif olmuş, soyluların haremleri boşaltılmış, malları talan edilmiş, esir cariyeler özgür kılınmıştır. mazdekizm biraz daha militarist algıları içinde barındıran bir yapıydı denebilir hatta belli oranda gayrı ahlaki; nitekim bu anlatı doğru ise şayet, komüncü anlayışı benimseyen şah kavat, mazdek'in komüncü mülkiyet fikrine saygı gösterdiğini gösterebilmek adına eşinin mazdek'le yatmasına izin verdiği de anlatılır. tabi bu tip anektodların mazdek hareketinin kanlı bir biçimde bastırılmış olmasından sonra kaynaklara geçmiş olması, mazdeki anlayışı halk nazarında karalamak için ortaya atıldığı fikrini doğrulamaya yeterdir. yalnız arada bir fark var; mazdek;
--spoiler--
yarenin yanağı dahil her şey ortak
--spoiler--
manifestosu ile yola çıkmıştır. aynı zamanda evliliğin dini-kurumsal bir yapı olmaktan çok karşılıklılık esasına binaen ''aşk'' orijinli yani rızaya dayalı bir biçimde toplumsal düzende var olması gerektiğini savunmuştur.
hatta Mazdek için ünlü islam Tarihçisi Taberi;
--spoiler--
Daha Muhammed Mehdi zamanında o taife zuhur etti ki onlara zenadıka (Zındık ) derler. islam dinini inkar ederler ve ahkam-şeriata itikadları yoktur.Ez cümle bütün milletler içinde bunların mezhebinden daha necis ve murdar mezheb yoktu allah Teala hazretlerini ve peygamber aleyhisselamı inkar edip, derler ki bu cihanın evveli yoktur ve sonu da yoktur. Ve olacak da değildir. insan ve hayvanlar da ot gibi bitip ot gibi yok olurlar. Bunların hallerini kimse bilmez ki nereden gelirler ve nereye giderler. Ölenler tekrar dirilmez ve dünyadan başka yerde bir şey olmaz. Bu dünyada olanı biteni ay ve güneş bitirir ve yine onlar olgunlaştırır.(Ebu Cafer, Tarihi Taberi Tercümesi)
--spoiler--
demiştir. Nizamülmülk ise Siyasetnamesi'nde;
--spoiler--
Dünyada ilk olarak bir dini ifsat eden kişi iran'da Adil Nuşirevan'ın babası Kubad bin Firuz'un şahlığı devrinde yaşayan Mecusiler'in başrahibi olan Mazdek'tir.
--spoiler--
der. Kısaca mazdek ve hareketi kendi devri dışında islam sonrasında da yankı uyandırmıştır. nitekim sonraki süreçteki ebu müslim el horasani ile başlayan ve babek el hürremi ile devam eden süreç bunu doğrulamaktadır.
başta da söylediğimiz gibi manici dualizmi kendine teolojik perspektif edinen mazdek ve hareketi, insanların saadetini bozan iki unsuru yani servet ve kadını ,herkesin ortak malı olarak kabul edildiği takdirde yeryüzünde kötülüğün kalkıp iyiliğin hakim olacağını savunmuştu. burada karşımıza manici kozmolojideki iyi-kötü; ışık-karanlık dualizmi çıkıyor.
ayrıca mazdek hareketinin manici bir ideoloji ile yola çıkmakla beraber, seküler bir yapısı olduğunu söylemek de mümkündür, nitekim sosyal adaleti tabana yaymada birincil engel olan kurumsallaşmış zerdüşt ateş tapınaklarının çoğu kapatılmıştır o dönemde.
dini bir görünümü olan mazdek hareketi, dini olmaktan çok, bahsettiğimiz gibi siyasal-sosyal bir harekettir esas olarak.
ciddi taraftar toplayan mazdek hareketi ve şah kavat'ın mazdek'e inanma gafleti göstermesi sonucu belli oranda yönetimi ele alan mazdekizm en sonunda şah kavat'ı da esir etmekten geri durmamıştır. kaçma imkanını bulan şah ak-hunlar'ın yardımı ile ciddi şekilde mazdek ve taraftarlarını bertaraf etmiş olsa da, mazdek hareketinin etkileri toplumdan silinmemiştir. o kadar ki şah kavat'ın oğlu olan ve adaleti ile ün salan anuşirvan ya da müslümanların taktığı isimle nuşirevan'ın mazdek'in öğretilerinden etkilendiğini söylemek doğru olacaktır.
tarihin ileri ki dönemlerinde özellikle kadim sasani topraklarında başlayan islam'ın fetihleri ve sert şekilde kendini hissettiren arap hegemonyası karşısında yükselen toplumsal hareketler kendine mazdek'i örnek almışlardır. mazdek'in mani'yi, mani'nin marcion'u kendine örnek alması, o teşkilatlanmalardan etkilenmesi gibi özellikle emevilerin yıkılışındaki etkin güç eba müslim el horasani hareketi, ardından abbasiler dönemindeki babek el hürremi/hürremiler hareketi ve irili ufaklı birden fazla dini-sosyal-komünal hareket feyzini mazdek ve hareketinden almıştır.
islam tarihi ve islam'ın arap yarım adasından ayrılıp bizans gibi sasaniler gibi köklü imparatorlukların etki alanlarında hakimiyet elde etmesi, bu hakimiyetin özellikle dini-sosyal sonuçları ve islami kimlik ile perdelenmiş, ancak arka planında eski iran mitlerini taşıyan hareketleri, uygulanan teolojileri ve islam'ın bugününe bile olan yansımalarını anlayabilmemiz açısından mazdek ve babek gibi toplumsal başkaldırılar önem arz etmektedir.
bilindiği gibi din olgusu tarihten bu yana kitleleri belli bir amaç ve fikir etrafında kanalize etmek için kullanılagelmiş en etkili silahtır. bu silahın farklı şekillerde, farklı zamanlarda farklı teolojilerle uygulanışı birden fazla farklılığı içeriyor olsa da, temel mantık aynıdır. islam'ın bugününü anlamak için, kat ettiği yolları anlayabilmek ciddi şekilde önemlidir. safha safha değineceğimiz bu süreç; bir yap-bozu yavaş yavaş yerli yerine oturtmak ve büyük resmi; tarihi, siyasi, sosyal ve teolojik biçimde okuyup tümevarım yöntemi ile islami perde altında cereyan eden olayları anlayabilmemiz açısından önemlidir.
çünkü varacağımız nokta bizleri oldukça şaşırtacaktır...
sasanilere karşı başlamış, sasani şahı kavat isyancı ayak takımını, karısını onların liderlerine vermesine rağmen (gavat sözcüğü buradan gelir) durduramayınca bir türk devleti olan akhunlardan yardım istemiş, akhunlar da güçlü bir ordu toplayıp bu ilkel sosyalist güruhu ezmiştir.
sasanilere karşı başlamış, sasani şahı kavat isyancı ayak takımını, karısını onların liderlerine vermesine rağmen (gavat sözcüğü buradan gelir) durduramayınca bir türk devleti olan akhunlardan yardım istemiş, ak hunlar da güçlü bir ordu toplayıp bu ilkel sosyalist güruhu yok etmiştir.
ilk komünist sosyalist neyse işte ayaklanma budur
Savunduğu fikir malların ve kadınların erkekler için olay çıkardığı bu yüzden hepsini paylaşmak gerektiğini düşünüyorlar
480 yılında Sasani şahı 1. Kavat döneminde gerçekleşen, tarihteki ilk komünist ayaklanma. Sasaniler bu ayaklanmayı bastıramıyor. Hatta Kavat karısını isyancıların liderine verdiyor, yine de nafile (Gavat sözünün menşei de bu olaydır. (bkz: iran gavatı) ).
Sasaniler isyanı bastıramayınca Akhunlar'dan yardım istemişler. Akhunlar da sağlam bir ordu göndermiş. Karşı taraf da komünist olunca bizimkiler iyice havaya girmiş tabii, "Asarız,keseriz!" demiş, önlerine geleni biçmişler. Böylelikle tarihteki ilk komünist ayaklanma Türkler tarafından bastırılmıştır. Komünistlerdeki Türk düşmanlığı da işte ta o zamanlar peydah olmuş.
Buradan çıkaracağımız ders şu: Biz Türkler komünizmle kurulduğu andan beri mücadele içindeyiz. Yani bizim yapımıza ters, genlerimizde yok. O zaman daha fazla uğraşmayın "komünizmi getireceğiz." diye.
Not: Biraz da ironi yapıyorum, hemen tartışma çıkarmayın "Yok efendim, göçebe Türk'lerde sosyal sınıf farkı yoktu, kadın erkek eşitliği" falan diye. Biz de biliyoruz. Fakat Mazdek'in görüşleri de göçebe Türk'lerin yaşam tarzıyla, anlayışlarıyla pek uyuşmuyor.
Akhun'ların ayıp ettiği olaydır. Türklerde zaten sınıf farklılığı yoktu ve eşitlik, adalet, iyilik ve insanlık törenin değişmez maddeleriydi. Sen niye kalkıp iran'daki isyanı bastırmaya gidiyorsun aq.
