peşin edit: kopya değildir. basit anlatım isteyenler ikinci bölüm olarak spoiler içine yazdığım kısma atlayabilirler.
kara delikler galaksileri oluşturan, bir arada tutan, kaostan stabilize bir hale getiren yapılardır.
evrenin ilk oluşum dönemlerindeki gaz kaosunda sıkışıp patlayarak oluşan yıldızların hakim olduğu kaotik evren yine kara delikler sayesinde düzene girmiştir. bu dönemde oluşan belli bir kütlenin üzerinde olan ve ölünce ağır kütleçekimine karşı koyamayıp yoğun birer karadeliğe dönüşen yıldızların rolü büyüktür.
daha galaksilerin var olmadığı o dağınık, sıcak gazla, yıldızlarla ve karadeliklerle dolu olan bu kaos evreninde ömrünü tamamlayıp ölen yıldızlardan kalan kara delikler bir araya gelip büyük karadelikleri oluşturmuşlardır. bunlar şu anki galaksilerin merkezinde bulunan süper kütleli kara deliklerdir. evrende başıboş dolanan yıldız ve gazları devasa kütleçekimleriyle etraflarına toplamışlardır.
o dönemde ayrı ayrı noktalarda oluşan her süper kara delik civardaki yıldız ve gazı toplamış; galaksiler arası boşluğu oluşturmuşlardır. hayvan gibi gaz ve materyal yutan bu kara delikler hepsini absorbe edememiş ve kuasar denen bir evreye girmişlerdir. merkezdeki süper karadeliğin kutuplarından, güneş sisteminden yüzlerce kat daha büyük çapta gama ışınları saçarak yedikleri malzemenin enerjisini evrene saçmışlardır. bu inanılmaz boyutlardaki enerji patlamaları çevrelerine topladıkları yıldız kümelerini saran gaz bulutlarını artık galaksiden tamamen uzaklaştırmış; geriye sadece kendileri ve etraflarındaki yüz milyarlarca yıldız kalmıştır.
artık yeni oluşan galakside yüksek seviyede bulunan gazlar, süper kütleli kara deliğin oluşturduğu galaksiden atılınca kaos sona ermiş, kalan az miktarda gaz ve yıldızlardan oluşan; bu yıldız sistemlerinin merkezdeki o kara delik etrafında döndükleri günümüzdeki stabil galaksiler oluşmuştur.
--spoiler--
düz bir çarşaf zemin hayal edelim. kütleçekiminin yeterli derecede muazzam olamadığı bir genç evren olarak düşünelim. binlerce hassas camdan yapılmış hafif misketin döküldüğünü düşünelim. amacımız misketlere zarar gelmemesi. misketleri boşalttığımız anda rastgele bir şekilde hareket ederler. çarıpışıp kırılırlar, savrulurlar. zarar ederiz.
şimdi kütleçekimini devreye sokalım. kırılan misketleri ölen yıldızlar olarak ele alıyoruz. kırıldıklarında artık birer kara delikler ve inanılmaz ağırlar. çarşafta çukursu bir eğim oluşturuyorlar etraflarında. öyle ideal bir eğim ki civarda başıboş savrulan ve kırılan misketleri etrafındaki eğime topluyorlar. çok hoş bir eğim, çünkü direkt olarak çukura düşmek yerine çarşaftaki çukura düşecekmiş gibi sürekli o ağır misketin olduğu merkezin etrafında dönüyorlar.
çarşaftaki çeşitli yerlerde kırılıp kara deliğe dönüşen misketler de çukurlar oluşturdular. civarlarındaki serseri misketleri çarşafta yarattıkları o eğimde topladılar ve güvenli bir şekilde kara deliğin etrafnda dönüyorlar.
durum ilkinden iyi. karmaşa yok. ortada başı boş gezen bir misket kalmadı. hepsi ölen ve kara deliğe dönüşen ağır misketlerin oluşturdukları çukurlarda dönüp duruyorlar.
