"Evrenin yapısında mikro birimler makro değişimlere sebep olur." sözüyle özetlenebilen, aslında kaos denilen düzensizliğin de kendi içinde bir düzen ile meydana geldiği dolayısıyla "her şeyin bir sebebi var" mantalitesini haklı çıkarabilen fizikbilim teorisi.
insan anlamadığı şeye saçma der, kaos da tam olarak budur, düzenin anlaşılamamasıdır, düzensizlik değildir,
bilmeyen çoğu kişi kaosu düzensizlikle karıştırır.
olasılıkla açıklanabilen basit bir teori, birim maddenin ne yapacağı bilinemezken kütlenin ne yapacağı gayet bilinebilir,
kaon kuantumun imkansız oranına saklanmaktadır, bu yönüyle olacak mutlak belirsizliktir, ve önemsizdir,
maddelerin düzensizliğe meylettikleri yanılgısı ise düzenlerin çatışmasının bir sonucudur, aslında madde kendi düzeninde yaşamak ister
eylemsizlik kanununda da desteklendiği şekilde faka biz onun doğasına aykırı bir düzen sunarız ona, o bu düzene uymayınca da isyankar sayarız ve kaos deriz.
kaos'u anlamak için olasılık, kuantum fiziği, newtonun neden önemli olduğu, eylemsizlik kanununun anlamını bilmek gerek, bunları anlayan adam kaosun bir yanılsama olduğunu bilir, iddia edildiği gibi kaos yoktur ve aslında kaosun olmaması tanrının bir delilidir,
çünkü kaosun varlığı tanrıdan bağımsız varlıkların varlığı anlamına gelir ki, spinozanın etiğine göre nedenlerin nedeni olan tanrı
dan bağımsız hiçbirşey olamaz, çünkü tanrıyı tanrı yapan onun doğasındaki herşeyin nedeni olma yönüdür,kaosun olmaması demek ise her şeyin bir düzen içerisinde vuku bulduğu anlamına gelir, siz düzeni anlayamıyorsanız saçma diyebilirsiniz ama bu sizin anlamadığınız anlamına gelir düzenin saçma olduğunu göstermez.
"madem her şey düzensizliğe doğru gidiyor, peki her sonbaharda dağılan şeyler neden ilkbaharda düzenli bir şekilde hayat buluyor?" sorusunu akla getirir. demek ki doğa düzenliliğe ve düzensizliğe gidiyor ara ara.
düzensiz olarak görünen ama gerçekte içsel olan bir düzene sahip olan kaotik sistemlerin iki ana noktasıdır;
ilki; başlangıç durumuna hassas bağımlılık ve düzensel kuram
ikincisi; rastgele olmama durumudur. daha açık bir ifade ile:
dünyadaki bircok olay aslında kaotik bir yapılanmaya sahiptir ( her şey bize öğretildiği gibi lineer değildir yani doğrusal da değildir); mesela bir kar tanesinin oluşumu, sigara dumanının yükselişi, ağaç köklerinin gelişimi, kuş sürülerinin uçuşu, denizdeki dalgaların hareketleri...
aslında bütün bu kaotik yapılanmalar kendi içerisinde bir düzenliliğe sahiptir ve rastgele değillerdir. yani bunun bizi götürdüğü nokta kaosun temelde olasılıkla da ilişkili olduğudur.
kaos ve düzen her zaman birbirini tetikleyen unsurlardır. bu tetikleme çok geniş zaman dilimlerinde de olabilir, çok kısa zamanda da olabilir.
kaos ile düzen aslında kişinin algısıyla alakalıdır. örneğin bir çoğumuz için, bir çamaşır makinesinin bozulması bir kaostur. tamir edilmesi ile düzene girer ve tekrar çalışmaya başlar fakat her düzgün çalışması bir sonraki bozulmasını* tetikler.
kaos ile düzenin kişi algısı ile alaka olduğuyla ilgili başka bir örnek verecek olursak, benim masamın üzerine bakan biri, "karma karışık bir düzenle şu masanın üstünü." diyebilir. fakat o masanın üzerine ben baktığımda her şey olması gereken yerdedir.
evrene yüzeysel ve evrenin olası yaşına göre anlık sayılabilecek şekilde bakarsak göreceğimiz mükemmel bir düzendir.
oysa gerçek hiç de öyle değildir. muazzam bir kaostur aslında görünürdeki düzen.
kelebek etkisi misalidir, olanlar ve olabilecekler. bir kelebek kesinlikle fırtınaya yol açar değildir anlatılmak istenen. bir kelebeğin kanat çırpmasının bir fırtınaya yol açma olasılığının her daim mevcut olduğunu betimler.
determinzm karşıtlığı da değildir. hattı zatında determinizmi daha iyi açıklamak için dahi kullanılabilir. zira bilimsel manada kaos ve rastlantı aynı şey değildir. ancak her rastlantı yeni bir kaosun başlangıcı ya da sebebi veya sebeplerinden biri olabilir.
bu minvalde olan herhangi bir şey birden çok rastlantının kaotik bir şekilde biraraya gelmiş sonucundan başka bir şey değildir.
kaos teorisi neden sonuc iliskilerinin ve nonlineer sistemlerin isleyisinin hesaplanabilirligi ile ilgilidir yoksa o neden sonuc iliskilerinin dogasini belirlemez. ikincisi, determinizmin alanidir ve klasik determinizm (yani descartesin da bahsettigi, evrenin kesitini su an alabilirsek ucsuz bucaksiz gelecegi en ince ayrintisina kadar gorebiliriz gorusu) ozellikle 18.yyda newton mekaniginin ulastigi essiz basariyla guc kazanmis; idealimzle baltalanmis fakat kuantum fizigiyle ciddi yara almistir. daha sonra moda olasilikci determinizm, paralel evrenler vs olmustur.
metafizik ise tum bunlarin otesindedir. 250 sene kant tarafindan sinirlari guzelce cizilmis ve bilinemezciligin, bilimsel olarak en saglam temelli gorus olmasinin temelini atmistir. sonucta, "yahu herseyin bir nedeni var, big bange kadar gidiyoruz oyleyse onun da bir nedeni var" tarzi bir gorus, big bangden oncesi icin gecerli degildir.
cunku zaman-mekan ve nedensellik de bu tekillikle baslamistir fakat kantin da belirttigi gibi insan beyni, nedensellik olmadan ve uzay zaman kaliplari disinda asla dusunemeyecegi, kavramlar olusturamayacagi icin bu siniri sadece deneysel degil (cunku deneyselligin cercevesi olan uzay zaman zaten bigbang tekilliginden once mevcut degil), dusunsel olarak da asmamiza imkan yok. bu vesileyle ne tanrinin varliginin ispati ne de tanrinin olmadiginin ispatinin mumkun olmadigi, uzun zamandir felsefe cevrelerince ustunde mutabakat saglanmis bir konudur.
2008 yılında hayatını kaybeden edward lorenz bu teorinin babası olarak kabul edilir. literatürde kelebek etkisi olarak da anılan kaos teorisi, sanıldığının aksine determinizme karşı değildir. bilakis, düzensizliği de bir düzen olarak görür. bizim düzensizlik olarak kabul ettiğimiz olaylar ya da oluşlar sadece nedenlerini, sistematiklerini, yani bütününü göremediğimiz yeni düzenlerdir. kısacası, anlayamadığımız düzenleri düzensizlik olarak kabul ederiz.
--spoiler--
örneğin, kaos teorisi the matrix filminin çıkış noktasıdır. neo'nun ortaya çıkması, sistemi tehdit etmesi ve sonunda (ilk filmi kastediyorum) matrix'in çökmesiyle biz bir düzensizliğin ortaya çıktığını düşündük. halbuki, neo'nun ortaya çıkıp sistemi tehdit etmesi sistemin bünyesinden kaynaklanan bir denklemsizlik yüzündendir. yani, sistem yapısı gereği neo'yu yaratıyor, zion'u kuruyor ve sonunda zion'u yıkıyordu. derken, yeni bir neo ortaya çıkıyor, yeni bir zion kuruluyor ve matrix yeniden yükleniyordu. bizim seyrettiğimiz filmdeki neo, altıncı neo'ydu. yani, sistem kendisi bu şekilde yineliyordu.
--spoiler--
Dünya üzerindeki tüm sistemlerde görülebilecek kuran.
Örneğin ekonomi. Bu alanda da bir kaotik yapı, piyasanın belirsiz olması beklenir, istenir. Yoksa her şeyin önceden belli olduğu bir piyasa, ekonomiye yön vererek mali götürenlere uymaz. Sözlük sistemi de kaos kuramı üzerine... baksanıza bu Keşmekeşliğin ve entry gürültüsünün içindeki huzur görüntüsüne. vesselam Seviyoruz karmaşayı.
Kaos teorisi ve kaotik matematik üzerinde uzun süre daha düşünülmesi gereken bir kavramdır. Günümüz sıkıştırma programlarına dair temel mantığın yattığı kaotik matematiksel denklem anlayışı; kim bilir belki bir gün, büyük patlama sonrası oluşan gelişmelerin ve hatta kader denilen mevhumun matematik ile çözümlenmesi yönteminin temellerini atabilir.
--spoiler--
Kaos bazen günlük hayatta buzdağının görünen kısmı gibi bize sadece burnunun ucunu gösterir. Örneğin musluktan akan su bazen düzenli damlasa da bazen düzensiz biçimde damlar. kalbimiz çoğu zaman düzenli atsa da bazan çarpıntı yapar. Sigara dumanı belli bir yere kadar düzdün yükseliyor gibi gözükse de bir anda kırılmaya ve çalkalanmaya başlar. Borsada, önemli iç ve dış siyası olaylar olmadığı zamanlar bile düzensiz gibi gözüken sürekli bir dalgalanma vardır.
Kaos teoremi, böyle günlük yaşamda tanımlanabilen kaotik olayların arkasında yatan dinamikler olduğunu ve bunların Lineer olmayan (nonlineer) denklem sistemleri ile beli bir yere kadar tahmin edilebileceğini savunan matematiğin teoremidir (Belli bir yere kadar diyorum çünkü Kelebek etkisi yüzünden sürekli hesaplamaların imkansızlığı ortaya çıkıyor). Bu non lineer denklem sistemleri grafiğe döküldüğü zaman "atraktör" adı verilen şekiller ortaya çıkmaktadır.
işte bu olaya kelebek etkisi denmesinin asıl sebebi de bu atraktörde yatmakadır. çünkü atraktöre basit bir şekilde baktığınızda bile bir ortaya çıkan şeklin bir kelebeği andırdığını görebilirsiniz. yani yok kelebek kanat çırpsa kasırga olacaktır yüzünden kelebek etkisi değil. atraktör resmi linkte mevcuttur.
yaptığımız en ufak hareketin bile istenmeyen büyük sonuçlara yol açabileceğini gösteren teoridir. bu bağlamda, paranoyaklaşacak kadar olmayacak şekilde, hayatı ince düşünerek yaşamamız gerektiğinin kanıtı olarak gördüğüm teoridir.
üzerinde calıstıgım kafa yordugum teoridir.
bırıne hey dostum sen olmasaydın bu dunya daha yasanır bır yer olabılırdı dedıgınızde sızı kanıtsız bırakmayan teorıdır.
karsı taraf nasıl yanı bakısları atarken;
-kaos teorısı dostuuum der ısın ıcınden cıkarsınız.
bundan hareketle mi düşünmüş etmiş bilmiorum ama laplace, laplace'nin şeytanı teorisinde; "bir varlık evrende olup biten her şeyi (kelebekler dahil) sonsuz detayda bilebilirse geleceği ve geçmişi mutlak olarak görebilir, bu nedenle şans diye bir şey yoktur" der.
tanrı yerine şeytan diyerek de kinaye etmiş olsa gerek.
evrende her şeyin birbirine bağlı olduğunu, en ufak bir eylemin bile tüm evreni etkilediğini kabul eden bir teoridir. o zaman evrenin en küçükten en büyük parçaya kadar bir düzen içinde hareket ettiği söylenebilir bu teoriye göre. yani her şey bilinçlidir.
türkiye'de yaşananlardan örnek vermek gerekirse ; trafikte herkes başıboş bırakıldı, kurala uymayanlar enselenmiyor (ancak çevirme yapıldığında evrak kontrolü var, ya da bilinen yerlerde hız veya alkol pususu) trafiğin kaotik hali malum.
diğer örnek ; köy enstitüleri, ardından halk evleri yok edildi, halk cahilliğe kuran kursları ile şıhlara şeyhlere teslim edildi, sonuç malum; akp iktidarı ve türban'ı özgürlük, ''laiklik''i ''layık olmak'' anlamında bir terim zanneden bir nesil.
