iş tatminini etkileyen faktörleri inceleyen bir kuramdır.
Bu kurama göre, genel olarak herhangi bir işin
beş önemli temel iş özellikleri (boyutları) bulunmaktadır.
Bu boyutlar veya temel iş özellikleri ile işinde karşı
karşıya gelen bir insan, her bir özelliğe göre psikolojik
bir durum yaşar ve bu durum, insanın işine motive
olmasını ve dolayısıyla hem kendisi hem de çalıştığı
iş yeri açısından olumlu ve istendik iş davranışlarında
bulunmasını sağlar. Ancak, bu ilişki sadece zenginleştirilmiş
işleri arzu eden veya bu tip işlere ihtiyacı olan
kişiler için geçerlidir.
Herhangi bir işte beş ayrı temel
özellik bulunmaktadır. Bu özellikler sırasıyla şöyledir:
Birinci özellik beceri çeşitliliğidir (skill variety). Bu
kavram bir işin, işi yapan kişinin çeşitli becerilerini
kullanmasına izin verip vermemesiyle ilgilidir. Örneğin,
bir mühendis işini yaparken çeşitli becerilerini -hem
zihinsel hem de fi ziksel olarak- kullanır. ikinci özellik
görev kimliğidir (task identity). Yapılacak bir işin ne
derece baştan sona kadar ilgili kişi tarafından yapılıp
yapılmadığı ile ilgilidir. Örneğin, üretim bandında
çalışanlar bir işin sadece bir kısmını yaparken, takım
halinde televizyon üretenler bir televizyonu başından
sonuna kadar kendileri üretirler.
Üçüncü özellik görevin anlamlılığıdır (task
signifi cance). Bu kavram, yapılan bir işin başkalarının
hayatında önemli değişiklikler yapıp yapmadığıyla
ilgilidir. Örneğin, bir hemşirenin yaptığı görevler
hastaların hayatlarında anlamlı bir etki yapmaktadır.
işlerinde bu üç özellik bulunan kişiler psikolojik
olarak bir “anlamlılık” (meaningfulness) hissederler.
Dördüncü iş özelliği ise bir kimsenin işinde yaşadığı
“özerklik veya serbestlik” (autonomy) ile ilgilidir. Bu,
daha çok bir çalışanın görevini hiç kimseden yönerge
iş Özellikleri 69
almadan yapması ile ilgilidir. Örneğin, bit temizlik işçisi
yapacağı iş için adım adım emir alıyorsa veya bir
sekreter yazacağı resmi yazı konusunda amirinden satır
satır emir alıyorsa, bu işlerde serbestlik veya özerklik
az demektir. Bunun yanında bir mimar tasarım yaparken
kimseden emir almaz ve işinde serbestlik var
demektir. işinde serbestlik yaşayan çalışanlar psikolojik
olarak işleriyle ilgili olarak bir “sorumluluk duygusu”
yaşarlar.
iş Özellikleri Modelinin son iş özelliği “geribildirim”dir
(feedback). Bu kavram, çalışanın yaptığı
bir işin doğruluyla ilgili olarak işin doğrudan kendisinden
bilgi almasıyla ilgilidir. Örneğin bir bilgisayar
programlama mühendisi yaptığı programın
yanlış olup olmadığını hemen anlarken (çünkü yanlış
program çalışmaz), tişört üreten bir çalışan ise
yaptığı yanlışı kalite elemanından amiri aracılığı ile
öğrenir. işlerinden geri bildirim alanlar “psikolojik
olarak sonuç bilgisini” hissederler. Bütün bu özelliklerin
varlığı ancak GiG’ü yüksek olan kişilerde
olumlu sonuçlar verir. Diğer bir deyişle, bir çalışanın
GiG’ü yüksekse bu özellikler o çalışanda sonuç
bilgisi ile ilgili psikolojik duygulanıma neden
olurken, GiG’ü düşük olan kişilerde işin kendisinden
gelen geri bildirim herhangi bir etki yapmaz ve dolayısıyla
işin motive etme potansiyeli hem kişi hem de
örgüt açısından fazla bir etki göstermez. Yalnız dikkat
edilmesi gereken önemli bir nokta ise GiG’ü yüksek
olan kişilerde bile bu kuramın işlerlik kazanması için
çalışanların amirlerle ilişkiler, ücret doyumsuzluğu,
iş arkadaşlarıyla problemler gibi alanlarda sorunlar
yaşamamasının gerektiğidir.
Kuramın öngördüğü olumlu kişisel sonuçlara
baktığımızda, bunların başında genel olarak işten alınan
doyum gelmektedir. ikinci olarak, kişilerin gelişmeleriyle
ilgili doyum hissetmeleri ve üçüncü olarak da
kişilerin büyüme motivasyonlarının artmış olması
gerekmektedir. Örgüt açısından ise, performansın ve
üretimin artması; iyi iş yapan kişilerin işlerini bırakmamaları
olumlu getiriler arasındadır.
