Tutarlılık kuramlarından ilki Heider tarafından ortaya konulmuş olan denge kuramıdır. Diğer tutarlılık kuramlarının çıkış noktasını genel olarak bu kuram oluşturmaktadır.
Denge teorisinin uzun ve zengin bir geçmişi vardır. Heider (1946’dan akt. Hummon ve Doreian, 2003: 18) denge teorisinin temel bileşenlerini duygusal bağlar ve sosyal aktörler olarak belirlemişlerdir. Eğer bu bileşenler arasında bir dengesizlik oluşursa, kişi bu dengesizliği azaltmak için sosyal düzenlemeler yapar.
Dengeli ya da uyumlu bir durum oluşturulsa bu dengesizlik durumu ortadan kalkar. Kuramın temel hipotezine göre, kişi kendini dengesiz bir durum içinde bulduğunda rahatsız olacak ve o durumu dengeli bir duruma dönüştürmek için bir iç baskı hissedecektir. Bunun tam tersi olursa yani eğer kişi kendini dengeli bir durum içinde bulursa rahatsız olmayacak ve o durumu değiştirmek için bir iç baskı da hissetmeyecektir
(Heider, 1958’den akt. Bezdek, )
Kurama göre, eğer her iki tarafın da birçok konuda tutumları benzerse bir denge sağlanır ve bu sayede bu kişiler birbirlerinden hoşlanırlar. Eğer herhangi bir duruma karşı bir taraf negatif, diğer taraf olumlu tutum sergilerse o zaman dengesizlik ortaya çıkar ve bu kişiler benzer olmayan tutumları nedeniyle birbirlerinden hoşlanmazlar
(Türetgen vd., 2009: 48; )
Heider kuramını üçlü bir ilişki içinde ele almıştır. Aşağıdaki şekilde anlatılan denge kuramında P odak insan (ilişkide bulunan kişi), O objedir (bu iki kişi arasında etkileşime yol açan bir konu –nesne, kişi, olay ya da yer) ve X ise diğer bir aktör (ilişki içinde bulunan diğer kimse). Denge kuramına göre tüm ilişkiler üçlüdür yani üç öğeyi de içerir. Öğeler iki kişi ve bir tutum nesnesi, üç kişi ya da bir kişi iki tutum nesnesi olabilir. Her durumda her öğe çifti arasındaki duygusal ilişki ya olumlu ya da olumsuz olabilir
(Kağıtçıbaşı, 2010: 163; Hummon ve Doreian, 2003: 19; Woodside
P’nin O ve X’e yönelik tutumları pozitifse, O da X’e karşı olumlu tavır geliştirir. Bunun tersine dengesiz üçlü ile ilgili aktörler için gerilim üretir. Örneğin, P, X’e karşı olumsuz bir tutum oluşturursa bu kişi açısından gerilim yaratır. Bu gerilimi azaltmak için Heider, P’nin O ya da X’e karşı ilişkisini değiştirmesi gerektiğini söyler. P-O-X üçlüsünde her 3 ilişki de olumluysa ya da ilişkilerin ikisi olumsuz biri olumluysa, P’nin zihninde denge durumu var demektir. iki ilişki de olumlu ise olumlu yani çekicilik söz konusudur. Heider’in bu modeline pox modeli denilmektedir
(Kağıtçıbaşı, 2010: 162;)
Denge kuramına göre, söz konusu sekiz durumdan öğeleri arası ilişkilerden tümü (+) ya da ikisi (-) biri (+) olan dördü dengelidir,
öğeleri arası ilişkilerden tümü (-), ya da ikisi (+) biri (-) olan diğer dördü de dengesizdir.
Bunu şekille ifade etmek gerekirse (Dönmez, 1984: 142; )
