Mukaddime adlı eserinde döneminin nakilci tarihçilerine eleştirilerde bulunur. Kuru kuruya rivayetleri nakletmeye; sultan ve hükümdarların sadece hangi yılda hüküm sürdüklerini ele alan ve sosyolojik ve ekonomik açıdan elle tutulur bilgiler vermeyen kopyala-yapıştırcı tarihçilik anlayışına karşı çıkar. Tarihi rivayetlerde ordudaki asker sayılarının abartılı olduğundan ve kimi nakledilen olayların sadece ilgi çeksin diye uydurulduğundan bahseder. Okumak lazım kendisini kesinlikle, evet.
ibn Haldun[a] (Arapça: ابن خلدون 27 Mayıs 1332, Tunus - 19 Mart 1406, Kahire), modern tarihyazımının, sosyolojinin ve iktisatın öncülerinden kabul edilen 14. yüzyıl düşünürü, devlet adamı ve tarihçisidir. Ayrıca islam aleminde Liberalizm ilkelerini kitaplarında bulunduran ilk Müslüman düşünür. Köklü bir aileden geldiği için iyi bir eğitim aldı. Tunus ve Fas'ta devlet görevlerinde bulunduktan sonra Gırnata ve Mısır'da çalıştı. Kuzey Afrika'nın o dönem istikrarsız ve entrikalarla dolu siyasal yaşamı 2 yıl hapiste yatmasına neden oldu. Bedevi kabilelerini çok iyi tanımasından dolayı aranan bir devlet adamı ve danışman oldu. Mısır'da 6 defa Maliki kadılığı yaptı. Şam'ı işgal eden Timur ile görüşmesi bir fatih ile bir bilginin ilginç buluşması olarak tarihe geçti.
coğrafya kaderdir demesinin alt yapısını - anlatılmak istenen olguyu - işlenen temayı bilmeden ahkam kesmeyin. eğer coğrafya kader olsaydı bir ibni haldun olmazdı. daha da somut örnek vermek gerekirse ibni haldun tarafından söylenen "matematik insanın davranışını değiştirir; hatta, dürüst kılar" sözüne bakıp tüik hesaplamalarının yanlış ve yalanlığı ortadayken ibni haldun için "bir şey bilmiyor" demeliyiz. ibni haldun ne coğrafyayı ne matematiği işliyor öne çıkarıyor.
anlatmak istediği olgu coğrafya veya matematik değil.
Bilinenin aksine coğrafya kaderdir diye bir sözü olmayan, her devletin belli aşamalardan geçip eninde sonunda öleceğinden bahseden, kimi liberaller tarafından hükümdarın ticarete atılmaması gerektiğini aksi halde tüccar tabakasının zarar göreceğini söylemesi nedeniyle liberal sayılan, tarihin sırf hükümdarların hayat hikayelerinden ibaret olmadığını söyleyen ve "şu yılda şu oldu bu yıl bilmem kim böyle yaptı" tarzı nakilci tarihçilik anlayışına karşı çıkan, mukaddime adlı insanın kafasına fırlatsan kafasını yaracak hacimde bir eseri olan düşünürdür kesinlikle şüphesiz..
Bak, ibni haldun’un pek bilinmeyen bir özelliği, osmanlı tarihçilerinin kroniklerini daha ayağı yere basar bir üslupla yazmasına olan etkisidir.
Mesela feridun bey risalesi veya tevarih i ali i osman’a bakarsan; özellikle padişah eleştirilerinde aşırı şiirsel olduklarını görürsün (muhtemelen korkudan). Olayları, bana kalırsa bir hatırat gibi anlatıyorlar. Hele tevarih i ali osman’ın sırp esirlerin arz talep dengesizliği nedeniyle düşük fiyatlara gitmesinden şikayet etmesi falan, geyik gibi geliyor bana.
1. Murat, şehzade savcı’nın gözlerine mil çektirir, kronikte “nur u basıradan mechur oldu, gönül gözü açıldı” der.. işte dünya ışığından mahrum kaldı, üçüncü gözü açıldı, gibisinden.
Veya fatih’in cenazesi bayezid i beklerken, biraz fazla bekletilmiştir: “ol mübarek sultanın vücudundan öyle cennet rayihaları (kokuları) yayıldı ki, bütün saray efradı burunlarını tuta tuta gezdi”…
Ama naima’ya geldiğinde, artık devleti beş dönem içerisinde şematize eden bir ibni haldun görürsün.
