inanç sisteminin(özellikle dini inanç) merkez akımından ayrılmak ve farklı/diğer/öteki akımlara inanmayı tercih etmek.
daha iyi anlamak için kelimenin etimolojik çözümlemesine bakmak gerekir.
kelime yunanca heterodoksia(Heterodoks)
hetero:diğer/öteki
doksia:inanç/yol/öğreti
heterodoksia: diğer yol, öteki öğreti vb.
zıttı: Ortohdoksia(Ortodoks)
ortho:doğru
orthodoksia:orta yol, merkez sistem vb.
kaynak:ismet zeki eyüboğlu
heterodoksi sistmlerin herhangi birinde olanlara heterodoks denir.
Hristiyan protestan mezheplerinin bazıları yahut Anadolu'da, bektaşilik, kalenderilik, hurufilik, melamilik, babailik gibi akımlar heterodoks sistmelerdi. Özetle merkeze pek bağlanmayan ve iktidara isyankar olan heterodoks dervişlervefaiyye, nakşibendi gibi merkezin destekçisi olmamışlardır.
Gençler bunları ilk duyduklarında vay anasını diyerek heterodoks dervişlerden çok etkilenirler. Birazçık daha okumuş olanları 1240 ta olan selçukluya karşı babab i ayaklanımısını anlatır ve baba ilyas ile aksiyon adamı baba ishaküzerine kahramanlık hikayeleri dönmeye başlar.
batuta, Danişmandname, gazaname, ve Osmanlı Araştırmalarındaki belgelere bakınca aslında bu savaşçı dervişlerimizin başta babailer olmak üzere çok anarşist kahramanlar olmadıklarını rahataça görebilmekteyiz. Bir nevi gaspçı dervişlerdir bunların bir çoğu. Toprakları sahiplenirler oralara dergah ve zaviyeler kurarlarmış. Sonra hükümdar her kimse ondan vakıf isterlermiş. Vakıf verilir miskinlikleri desteklenirse savaş ve isyan olmaz, merkez idare hibe isteğini red ederse toplumu kışkırtmaya başlarlamış.
Belgeler bakıldığında bu isyancı dervişlerin bir çoğunun nefsani olarak servet peşinde koştuğunu görmekteyiz.
'Şenlettiğimiz bu toprakları tam tekmül vakıf ve mal üsterük. Öyleki miras eder iken Allah'tan başka kimseye sormazık.'
Şimdi merkez yönetim, ya kardeşim kimsiniz siz, yok size vakıf makıf dediğinde.
Bu abiler köyleri gezer haklı isyana teşvik eder ortalığı birbirine katarlarmış.
isyancı Türkmen Şeyhleri yahut halk dostu heteredoks dervişler.
Ama tarih öyle demiyor. Aralarında iyi olnaları da mutlaka vardır.
Birde islamda geçiş dönemi olduğunu unutmamak gerekir.
Bir çok göçebe türkmen şamanist gelenklerine sıkı sıkıya bağlıyken geçişi kolaylaştıran tampon türkmen dervişler büyük hizmetler yapmışlardır. Ayrıca bir çok selçuklu beyi resmen irana bağlanmış irana hizmet ederken bu heterodoks dervişler türk islam gazası için önemli rolller oynamışlardır.
Anadolu için müslüman türk moğol baskınlarıyla iranın piskolojik baskıları arasında yok olma tehlikesi yaşarken yine bu heteredoks dervişler tüsk islam gaza ideolojisinin temellerini atmışlardır.
