atatürk'ün yakın arkadaşı olmuş, sonra onunla ters düşmüş bir osmanlı kürt beyinin, destanlara konu olan hikayesidir.
hacı musa bey muş ilinde kürt mutki aşiretinin lideri ve hamidiye alayları komutanlarındandır. hacı musa beyin babası muş sancağının tanınmış kürt beylerinden biri olan mirza beydir. osmanlının çok güvendiği mirza bey mutki ve ahlat kazalarında kaymakamlık yapmış bitliste kolluk kuvvetlerine yardımcı olarak devlet hizmetinde bulunmuştur. mirza beyin oğlu hacı musa bey, 1854 yılında muş hoyt kazası cinyar köyünde doğmuştur. hacı musa beyin babası mirza bey bir kan davası sonucu öldürülünce aşiretin başına geçmiştir. mirza beyin büyük oğlu musa beyden başka kasım, nuh ve cezayir adında üç oğlu daha vardır.
musa bey babası gibi uzun yıllar hoyt kazasının müdürlüğünü yapar. bu görevi sırasında zulmüyle özellikle hıristiyan halkına yaptığı baskılarla, halktan topladığı yüksek vergilerle, rüşvetle dikkatleri üzerine toplar. 1883 yılında köyüne gelen iki amerikalının saldırıya uğramasıyla hacı musa bey amerika devletiyle osmanlı devleti arasında bir sorun olup uluslar arası bir üne kavuşur. amerika ve ingiliz devleti bitlis valisinin görevden alınarak mirza bey ve oğlu musa beyin suç ortaklarıyla birlikte tutuklanarak yargılanması için osmanlı devletine baskı yapmaya başlarlar. bu baskılar soncu osmanlı devleti musa beyi ailesiyle birlikte muştan, bitlise sürgüne gönderir. aslında bu sürgünden çok onurlandırmadır. çünkü musa bey bitlis valileri arif ve fikri beylerin desteğiyle bitliste birinci kol müdürü olarak göreve başlar. halkın özellikle hıristiyan halkın bütün baskılarına rağmen osmanlı devleti hacı musayı korumaktadır.
1889 yılından sonra hacı musa bey ermeni halkına yaptığı vahşi, insanlık dışı uygulamalarıyla yeniden gündeme gelir. özellikle muşlu tanınmış sevilen bir papazın kardeşinin kızı olan gülizar adlı kızı kaçırıp kardeşine vermesiyle yeniden uluslar arası bir üne kavuşmaya başlar. musa beyin kardeşi, musa beyin kendisine verdiği gülizarı zorla müslüman yapmaya kalkmış, gülizar müslümanlığı kabul etmeyince gülizara işkence ederek bir gözünü kayıp etmesine sebep olmuştur. osmanlı devletinin desteğini arkasına almış hacı musa bey astığı astık kestiği kestik bir zorbadır artık musa beyin işkencelerinden, baskılarından, yağmalarından, cinayetlerinden bıkmış ermeniler onu padişaha şikâyet eder. uluslar arası baskılarında etkisiyle musa bey 22 mayıs 1890 yılında tutuksuz bir şekilde istanbula gelir istanbulda göstermelik bir mahkemede yargılanır işlediği suçlardan aklanarak berat eder. ingiliz hükümetinin baskısıyla musa bey 1904 yılında zaptiye işlerinde sorumlu kılınarak medine vilayetinden şama gönderilir. işte musa bey hacı unvanını bu görevinden dolayı almıştır.
hacı musa bey ittihat ve terakki partisinin ermeni tehciri uygulamaları yıllarında aktif görevler alır.1915 yılında muş, bitlis bölgesinde ermeni halkının öldürülüp tehcir edilmesinde büyük rol oynadı. hacı musa beyin emrinde 3500 ile 5000 arasında silahlı milisi olduğu bilinmektedir. hacı musa bey aşiret alayları komutanı, kardeşi nuh bey hafif süvari alay komutanıydı. ittihat ve terakki cemiyetine olan bağlılığından dolayı hacı musa bey, 1919 yılında erzurum kongresinde kurulan şarki anadolu müdafaa-i hukuk cemiyeti ve 24 ağustos 1919 yılında kurulan rumeli hukuk cemiyeti kurucuları arasındadır. erzurum ve sivas kongrelerine fiilen katılmadığı halde adının kurucular arasında yer alması onun ittihat ve terakki cemiyeti tarafından ne kadar güvenilir bir insan olarak görüldüğünün işaretidir. mustafa kemal anadoludaki hareket başarısız olduğunda yanına sığınmayı önereceği kadar yakındır mustafa kemalle hacı musa bey.
daha sonra hacı musa beyi miralay halit bey ve bitlis mebusu yusuf ziya bey, kör hüseyin paşa ile birlikte azadi cemiyetinin kurucuları arasında görürüz. uğur mumcu hacı musa beyin bir süre azadi cemiyetinin başkanlığını yaptığını yazmıştır.(bu tartışma konusu olan bir iddia!) hacı musa beyle birlikte kardeşi nuh bey, çocukları medeni ve izzet beylerde azadi cemiyetinin içerisinde aktif rol alırlar.
1924 yılının ekim ayında bir ihbar sonucu erzuruma gelen yusuf ziya bey tutuklanır bitliste harp divanına gönderilir. yusuf ziya beyin tutuklanmasıyla birlikte azadi cemiyetine yönelik yapılan operasyonlarda cibranlı miralay halit bey ve hacı musa beyde tutuklanarak bitlise gönderilir. miralay halit bey ve yusuf ziya bey 24 nisan 1925 yılında bitliste kurşuna dizildi. süvari tümeni albay vekili albay ferit başkanlığında kurulan harp divanı miralay halit bey, yusuf ziya bey ve arkadaşlarının kurşuna dizilmelerine karar verirken hacı musa bey azadi cemiyeti hakkındaki itiraflarından ve devlete olan bağlılığından dolayı 15 yıl hapis cezasıyla cezalandırılarak kurşuna dizilmekten kurtulur. daha sonrada hapisten çıkarılıp sürgüne gönderilerek serbest bırakılır.
1925 yılında başlayan şeyh said kürt isyanında tarafsız kalmış hatta devlet saflarında yer almış birçok kürt beyi gibi azadi cemiyetinin kurucuları arasında yer almış ama isyana destek vermemiş hacı musa, kör hüseyin paşayla birlikte batıya sürgüne gönderilir. birçok ortak noktası olan bu iki azadi cemiyeti kurucusu sürgün yıllarında tartışırlar, konuşurlar birlikte suriyeye gitmeyi kararlaştırırlar.
doğruluğu kanıtlanmış olmamakla birlikte hacı musa beyin son günlerinde ağrı direnişini örgütleyen hoybun örgütüne destek verdiği ileri sürülmekte. bu direnişte hacı musa bey kardeşi nuh bey, oğlu medeni bey ve kör hüseyin paşayla sınır dışına çıkmaya çalışırken çok yaşlanmış hacı musa bey yolda ölür. medeni bey, nuh bey, kör hüseyin paşa ve çocukları güney kürdistanda şeyh ahmet barzaninin yanında kalırlar. bir süre sonra kör hüseyin paşa ve oğulları bir rivayete göre ağrı direnişine destek vermek için bir rivayete göreyse 1928 yılında çıkarılmış aftan yararlanmak için memlekete gelmek için yola çıkarlar. hacı musa beyin oğlu medeni bey yolda bir çeşmenin başında dinlenirken uyuyan kör hüseyin paşayı, oğlu edoyı, torununu, yeğenlerini öldürerek başlarını kesip bir torbaya koyup muştaki ordu karargâhına götürür. bu durumu öğrenen şeyh ahmet barzani nuh beyi sorgulayarak idam ettirir. haydaran aşireti de medeni bey tarafından uykudayken öldürülüp başları kesilen kör hüseyin paşa, oğlu, torunu ve yeğenlerinin öcünü almak için medeni beyi muşta öldürürler.
