630-680 yılları arasındaki fetret devrinin anlatıldığı esaretin türklerdeki istiklal aşkında nasıl yaralar açtığını göstermek için çin'in oyununa düşmemek için ibret alınması gerektiğinden bahseden ve bağımsızlığını kaybetmiş bir milleti ''ölmüş'' olarak nitelendiren kitabelerdir.
Yazıtların üçü de çok önemli bir yere sahiptir. iki taştan oluşan tonyukuk, 720; kültigin (költigin), 732; bilge kağan, 735 yılında dikilmiştir. kültigin yazıtı, bilge kağan'ın ağzından yazılmıştır. kültigin, bilge kağan'ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar tonyukuk ise veziridir. anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur.
bumin kağan, kültigin ve vezir tonyukuk adına diktirilenler en önemlileri olmak üzere, moğolistan'da bulunan ve muharrem ergin'in modern türkçe'ye kazandırdığı tarihi abidedir.
alıntı: zamanı tanrı yaşar, insanoğlu hep ölmek için türemiş.
--spoiler--
"Niye kaçıyoruz? Çok diye niye korkuyoruz? Azız diye niye kendimizi hor görelim? 'Hücum edelim' dedim. Hücum ettik... Savaştık. Bizdeni iki ucu,
yarısı kadar fazla idi. Tanrı lütfettiği için, çok diye korkmadık, savaştık. Tarduş şadına kadar kovalayıp dağıttık."
(Bilge Tonyukuk - 2. Taş, Batı Yüzü - 3-4-5-6)
--spoiler--
