Keith Chen, Yale Üniversitesinde ekonomi bölümünde görev yapan bir profesör.
Keith Chen'in araştırması, maymunlara, para kullanmayı öğretmek ve bunun
sayesinde topladığı bilgileri, bizlerin yani insanların, para ile olan
ilişkisini karsılaştırıp, çeşitli sonuçlar çıkarmak. Araştırma, Yale
Üniversitesinin maymun laboratuarında başlıyor. Bu laboratuarda 7 adet capuchin
maymunları, bir ana ve birçok küçük deney kafeslerinde, para kullanmayı
öğreniyorlar. Para olarak, gümüş renkli, somun kullanılıyor. Süreç gayet basit.
Ana kafesten bir maymun alınıp, deney kafesine koyuluyor. Bu maymuna para adını
verdikleri somun veriliyor. Maymun öncellikle bu somunu kokluyor, ağzına
götürüyor. Bu aşamada bir tepsi içinde çeşitli yiyecekler getiriliyor: elma,
üzüm ve jell-o. Amaç, bu 7 maymunun her birinin sevdiği yiyecek türünü bulmak
ve bu yiyeceği elde etmek için parayı kullanmalarını sağlamak. Deney kafesindeki
maymun elmayı seçiyor. Araştırmacılar, maymuna elmayı vermeden önce, elinden
parayı alıp, maymuna yiyeceği veriyorlar. Bu süreç haftalarca sürüyor ve
maymunlar birkaç hafta sonra, ellerindeki somunun yani paranın gücünü anlamaya
başlıyorlar. Maymunlar paranın kullanımını; araştırmacılar, en çok tercih edilen
yiyeceği öğrendikten sonra, yeni bir süreç başlıyor: fiyatlandırma. Bu yeni
süreçteki amaç, maymunların, biz insanlar gibi rasyonel kararlar verip
vermediğini bulabilmek. Böylece araştırmacılar, birçok maymunun tercihi olan
jell-o'nun fiyatını iki somun, elmanın fiyatını yarım somun ve üzümün fiyatını
ise bir somun yapıyorlar. Buldukları sonuç ise gerçekten ilginç. Maymunlar,
deney sırasında, biz insanlar gibi para harcama konusunda çoğu zaman rasyonel
davranıyorlar. Parasını, en çok yiyecek alabileceği şekilde harcamaya
başlıyorlar. Maymunlar, 1 somun verip, 2 dilim elma almayı, fiyatı 2 somun olan
bir adet jell-o'ya tercih etmeye başlıyor.
Buraya kadar her şey güzel! Günlerden bir gün, yine ana kafesten, deney kafesine
alınan maymun, deney kafesindeki bir tepsi içinde bulunan 12 somunu görüp,
aniden çılgına dönüyor. Paraların bulunduğu tepsiyi kapıp, ana kafese fırlatıyor
ve kendisini de ana kafese atıyor. Ana kafesteki bütün maymunlar bir anda gökten
para yağdığını görüp, yere düşen paraları kapışmaya başlıyorlar. Levitt, bunu
yazısında maymun tarihinde gerçeklesen ilk "banka soygunu"(maymunun tepsiyi
çalması) ve "hapishane kaçışı" (maymunun deney kafesinden, ana kafese kaçışı)
olarak tanımlıyor.
Bütün bu kaos içinde araştırmacılar, ana kafesteki maymunlardan parayı geri
almaya çalışıyor. Olay biraz yatıştığı bir anda Keith Chen, hiç görmemeyi tercih
ettiğini söylediği bir olaya şahit oluyor: Erkek maymunlardan biri, dişi
maymunlardan birine yaklaşıp, ona elinde bulunan somunlardan birini veriyor ve
bunun karşılığında dişi maymun, erkek maymunun seks teklifini kabul ediyor! Işin
ilginç yanı bu iki maymunun "işi" bittikten sonra, dişi maymun "kazandığı"
parayı araştırmacıya getirip, bununla üzüm almaya çalışıyor. Chen, bu olayı
maymun tarihindeki ilk " fuhuş" olarak tanımlıyor.
Üniversitenin araştırma etik bölümü, maymunlar üzerinde yapılan para
araştırmasının, maymunların yaşam koşulunu, değerlerini ve gündelik yaşamlarını
tamamen değiştirdiği ve zedelediği gerekçesiyle, araştırmayı iptal edip,
maymunlara para verilmesini yasaklıyor.
NYTIMES
