Aslen bir matematik terimi olan değişken terimi, sosyal bilimlerde, deneysel araştırmalardaki herhangi bir unsura işaret etmek üzere kullanılmaktadır. Bir kavram ya da kavramsal yapı deneysel araştırmalarda gözlemlenip incelenirken değişken adını alır. Örneğin "toplumsal insicam" (social cohesion) teorik referans çatısı içinde bir kavram olarak nitelenirken deneysel bir araştırmada başka bazı yapılan çözümlemede bir değişken olarak kullanılır.
Bu geniş deneysel referans içerisinde değişken niteliksel olduğu kadar niceliksel gözlemler için de kullanılmaktadır. Niteliksel değişkenlere milliyetçilik, siyasal parti, meslek ya da cins örnek olarak verilebilirken, niceliksel değişkenlere ise yaş, zekâ ya da zenginlik örnek gösterilebilir. Birinci türdekilere niteliksel değişken, ikinci türdekilere ise niceliksel değişken adı verilir.
Sosyal bilimciler olaylardaki değişmeleri karşılaştırmaya ve iki ayrı miktar arasındaki ilişkileri tesbit etmeye çalışırlar. Değişen unsurlar bazan bir kısım faktörlerin etkisindedir; bazan hiçbir faktöre bağlı değildir; bazan da ne herhangi bir faktörün etkisinde, ne de onlardan bağımsız olabilir. Onun için değişken unsurlar herhangi bir faktöre bağlı olup olmama bakımından üçe ayrılırlar:
1- Bağımsız değişken: Birbirinden karşılıklı olarak etkilenen iki unsurdan birindeki değişme diğerinde de bir takım değişmelere neden oluyor, birindeki değişme diğerindeki değişme ile açıklanıyorsa, değişmenin kendisine atfedilerek yorumlandığı kendisi başka bir faktörden etkilenmeyen değişkene bağımsız değişken adı verilir. "Köyden şehire doğru olan göçler, şehirlerde gecekondulaşmayı artıran bir unsurdur" cümlesinde, "köyden şehre göç" bağımsız değişkendir.
2-Bağımlı değişken: Karşılıklı ilişki içinde bulunan iki olgudan birindeki niteliksel veya niceliksel değişmeler diğerindeki bir değişmeyle açıklanıyor ve yorumlanıyorsa, ona bağlı olarak diğeri de değişiyorsa, birinciye bağlı olarak açıklanabilen değişkene bağımlı değişken denilir. Yukarıda zikredilen Örneği alacak olursak, "gecekondulaşma" olgusu, "köyden şehre göç"ün bağımlı değişkenidir.
3- ara değişken-açiklayıcı değişken: Bu, öncekiler gibi olmayıp bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkinin tabiatını açıklar. Verdiğimiz Örnekteki "köyden şehre göç" ve "gecekondulaşma" arasındaki ilişkiyi açıklayan "arsaların azlığı ve pahalılığı", "kiralık ev yetersizliği veya kiraların yüksek oluşu" gibi faktörler hem göçler, hem de gecekondulaşmayla ilişkilidir ve ara değişkendirler.
iki değişken arasında doğrudan ve net bir ilişkinin kurulması sosyal bilimcilerin en büyük amaçlarındandır. Fakat incelenen bir durumda işin içine başka değişkenlerin dahil olup olmadığı, bu dahil olan değişkenlerin nasıl araştırmanın dışında tutulabileceği ve kontrol edilebileceği araştırmacıları güçlüklerle karşı karşıya getirmektedir.
