talat tekin 'in yapmış olduğu tasnifte 15.-17. yüzyıllar arasında kullanıldığını belirttiği özbek, kazak, uygur gibi orta asya halklarının yanısıra tatar, başkurt gibi altınordu devleti'ni oluşturan kıpçak türkleri'nin de kullanmış oldukları ortak yazı ve konuşma dilidir.
türk lehçeleri içerisinde orta asya grubuna girer. karahanlı ve harezm edebi dillerinin devamıdır. adı cengiz han'nınoğlu "çağatay"dan gelir. çağatayca hakkında çalışanların bir kaçı da şöyledir: samoyloviç, fuat köprülü, m.a.sçerbak, v.v. reşetov, a.n. baskalov, j. eckmann.
karahanlı ve harezm türkçe'si eski türkçe grubundadır fakat harezmler kollara ayrılmış farklı coğrafi alanlara göç etmişlerdir. bu kollar kuzey- doğu ve batıdır. kuzeye gidenlere kuman-kıpçak yani sarı adam denilir. batıya gidenler bugünkü anadolu türklerinin kurucusu olan oğuz türkleridir. doğuya gidenler ise; çağatay türkleri olarak anılır.
çağatayca; 13 ve 17 yy islami orta asya edebi dilinin 3. aşamasıdır. çünkü harezm türkçesi'nin devamı niteliğindedir.
harezm yazı dili temel olmuş, kendi ağız özelliklerini yazıya katmışlardır.
çağatayca; türkistan ve rusya'da 19.yy sonuna kadar islami türk edebiyatı dili olarak kullaılmıştır.
1242'de çağatay ölmüş yerine kara hülagi geçmiştir. kurulan devlete çağatay adı verilmiştir.
bazıları bu dili uygurca'nın devamı sanır, en eski türk şivesi bile denilir.
bu dil üzerinde inceleme yapan samanyoviç çağatay türkçesi'ni şöyle tanımlar: " 15. - 20. yy başına kadar meydana gelmiş orta asya türk dili eserleri."
çağatay türkçesi'ni dil açısından "guadremer" incelemiştir.
bu bölgede en ünlü türk bilgini ise; şüphesiz ali şir nevai'dir. bir döneme adını vermiştir.bilge kağan, kaşgarlı mahmut'tan sonra 3. büyük türk bilgini olarak tanınır. türk dilinin ne kadar üstün bir dil olduğunu; farsça ve türkçe'yi karşılaştırdığı; " muhakemetül lugateyn" adlı eserinden öğrenebiliriz.
(bkz: çağatay türkçesi ses özellikleri)
