Buhar-Hudat hanedanı Samanilerden önce Buharayı yöneten hanedandır. 680 yıllarından başlayarak, Samani hükümdarı ismail b. Ahmed Buharayı kendi devletine katıncaya kadar iktidarları sürmüştür.
Etimoloji : Buhar-Hudat, Buhar-Hudah : Buharanın Kralı, Buharanın Sahibi demektir.
Buhar-Hudat hanedanının kuruluş tarihi net olarak bilinmiyor. 10.yüzyılda yaşamış Iranlı tarihçi Nerşahi bazı yöneticilerin isimlerini veriyor, fakat onların hepsinin aynı aileye mensup olup-olmadıkları bilinmemektedir. Nerşahi'nin ismini verdiği yöneticilerden ilki Abrai/Abarzi'dir. Nerşahinin verdiği bilgilere göre o zalim bir yönetici olmuş ve Kara-Cürcin isimli bir türk kralı tarafından devrilmişti. ismi verilen sonraki yönetici Kanadır. Kana Buharada kendi adına para darp ettirmesiyle biliniyor , fakat bazı çağdaş tarihçiler bu bilgiye şüpheyle yaklaşmaktadırlar. ismi verilen bir sonraki yönetici ise Makhdır. Buhar-Hudat ünvanıyla anılan ilk yöneticinin ismi Bindudur. Bindu 681 yılında Emevi komutanı Salm bin Ziyad tarafından arapların Maveraünnehire ilk akınları sırasında öldürüldü. Bindunun ölümünden sonra onun yerine oğlu Tuğşade geçti. Fakat, Tuğşade`nın yaşı az olduğu için gerçek yönetici rolünde onun "Hatun" unvanı taşıyan annesi bulunuyordu [1]. Onun devlet işleriyle ilgili soruşturmalar düzenlediği, yeni emirler ve yasaklar çıkardığı biliniyor. 676 yılında Onun Semerkantta arap saldırılarına yardım için birlik gönderdiği bilinmektedir [2].
706 yılında Buhara ve çevresindeki şehir ve kasabalarda bir iç savaş başladı. Vardana-Hudat olarak bilinen komşu Vardana hükümdarı bölgenin çoğunu ele geçirdi. Khunuk-Hudat ünvanlı diğer bir soğd lideri de durumdan faydalanarak Buhara soylularını kendi etrafında toplayarak kendisini Buhar-Hudat ilan etti. Aynı zamanda Horasanın yeni Emevi valisi Kuteybe bin Müslim, Buhara yakınlığında yerleşen Paykenti ele geçirdi. Şehir halkı ayaklandı ve bu ayaklanma araplar tarafından bastırıldı. Arapların Paykentte gösterdikleri gaddarlık Soğd dünyasında çok etkisi yarattı ve Khunuk yönetimi altındaki soylular Wardan-Hudat ile ittifaka yöneldiler. Fakat araplar ve soğdluların savaşı sırasında Wardan-Hudat öldürüldü ve bu Buhara-Vardana ittifakına ağır bir darbe vurdu. [3]
Buhara Kuteybe tarafından ele geçirildikten kısa bir süre sonra şehire arap garnizonu yerleştirildi ve 200.000 dirhem haraç tayin edildi. Aynı zamanda Semerkantı yöneten Tarhun isimli soğd hükümdarı da Emevi otoritesini kabul etti [4], [5], [6]. Toharistana yerleştikten sonra Kuteybe şehirin yönetimini Tuğşade`ye verdi, Khunuk ve destekçileri ise idam edildi.
712 yılında Buharada islamı yaymak için Kuteybe şehirin merkezine cami inşa etti ve yerli halkı ibadetlere katılmaya teşvik etmek için bunun karşılığında para ödedi. Fakat islamlaşma çok yavaş sürüyordu ve kendi çöküşlerine kadar Buhara yöneticilerinin hepsi Zerdüşti olarak kaldı [7], [8]. Tuğşada Emevilerden bağımsızlığını geri kazanmak istiyordu ve 718 yılında soğd yöneticilerine ve Tang imparatoruna elçiler göndererek onlardan araplara karşı yardım istedi [9]. 728 yılında Buharada araplara karşı isyan patlak verdi ve isyan bir yıl sonra bastırıldı.739 yılında Tuğşada dehkan soylu iki kızgın kişi tarafından öldürüldü ve yerine oğlu geçti.
750 yılında Emevi Hilafeti dağıldı ve yerine Abbasiler geçti. Buharada Şarih bin Şeyh liderliğinde yeni bir isyan başladı. Ebu Muslim Horasani isyanı yatırması bölgeye için Ziyad bin Salihin komutanlığı altında ordu yolladı fakat isyancılar arap ordusunu yendiler [10]. Fakat daha sonra yerli arap valisinin desteği ile araplar isyancıları yendiler. 750 yılında yerli vali Kuteybe (Tuğşadenin oğlu) öldürüldü ve yerine kardeşi Sakan geçti. 758 yılında Sakan öldürüldü ve yerine kardeşi Bünyat geçti. Bunyat da 783 yılında Haşim el-Mukannaya (https://tr.wikipedia.org/wiki/El-Mukanna ) verdiği destek nedeniyle öldürüldü. Bünyattan sonraki Buhara yöneticileri hakkında yalnızca sonuncusu olan Ebu ishak ibrahim hakkında bilgi vardır, diğerleri hakkında elimizde bilgi mevcut değildir. 890lı yıllarda Buhara ismail bin Ahmed tarafından Samaniler devletine ilhak edildi.
DiN : Buharanın yöneticileri de dahil olmak üzere halkının çoğu Zerdüştilik dinine mensuptu. Bununla birlikte Nasturi Hrıstiyanlığın izleri de gözükmekteydi. Nerşahi, Buhar-Hudat`lar devrinde Buharda bulunan bir kiliseden bahseder.
[1] Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. page 18.
[2] Robert G. Hoyland (2014). In Gods Path: The Arab Conquest and The Creation of an Islamic Empire. Oxford University Press. pp. 120–121.
[3] Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. p.34-35
[4] Shaban, M. A. (1979). The 'Abbāsid Revolution. Cambridge: Cambridge University Press. p.65
[5] Bosworth, C. Edmund. "BUKHARA ii. From the Arab Invasions to the Mongols". Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 5. London et al.: C. Edmund Bosworth. p.541
[6] Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. 35-36
[7] Shaban, M. A. (1979). The 'Abbāsid Revolution. Cambridge: Cambridge University Press. p.67
[8] Wellhausen, Julius (1927). The Arab Kingdom and its Fall. Translated by Margaret Graham Weir. Calcutta: University of Calcutta. page.435
[9] Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia. London: The Royal Asiatic Society. page 60.
[10] B. A. Litvinsky, Ahmad Hasan Dani (1996). History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A.D. 250 to 750. p.458
