selçuklularda şehzadelerin eğitim için yollandığı başlıca iki kent vardı: malatya ve tokat. malatya'da fars, tokat'ta ise danişmend etkisinden ötürü türk kültürü hakimdi ve buralardan tahta çıkan sultanın felsefesi de buna göre şekilleniyordu. örneğin I. gıyaseddin keyhüsrev ve I. izzeddin keykavus malatya kökenli ve fars hayranı iken, tokat kökenli I. aladdin keykubat daha türk ve türkmen yanlısıdır. pek tabi tahtaki sultan da ekibini kendine göre belirlediğinden saray erkanı içinde bir türk-fars çekişmesi olması gayet doğal.
uluğ sultan olarak bilinen türk ve türkmen yanlısı birinci alaaddin keykubad'ın tahta aday iki oğlu vardı. bunlardan türkmen yanlısı olan izzedin kılıç aslan, büyük sultanın zehirlenerek öldürülmesinde de parmağı olan fars kökenli bürokratlar tarafından elemine edildi. tahta fars kökenli yöneticiler sayesinde oturan ii. g. keyhüsrev bu kıyağı unutmadı ve fars yöneticileri daha önemli makamlara getirtti. türk yöneticileri ise dışladı, bazılarını öldürttü. öte yandan türklerle mücadele sarayın dışında, şehirlerde de devam etti. türk felsefesini benimsemiş olan ahilik teşkilatına baskılar arttı, bir çok önde gelen lideri tutuklandı, öldürüldü veya öldürtüldü. örneğin halkımızın pek sevdiği mevlana ve tarikatı, ahi teşkilatının baş düşmanı ve haliyle -daha sonra moğol kuklası haline gelecek- sarayın can dostuydu.
ikinci gıyaseddin keyhüsrev eğridir'de yaptırdığı bir kervansarayın kitabesinde 'türkmenleri dağıtan' sözcükleriyle övülen biriydi. sırf tahta geçebilmek için babasını zehirleyenlere ses çıkartmamış bu konu hakkında soruşturma dahi açılmamıştı. bu karakterde birinin kendi soyundan olan türkleri sarayda istememesinde şaşırılacak bir durum yok. e zaten anadolu selçuklu'nun yıldızı göçebe türklerle (yani türkmenlerle) hiç barışmamıştı. göçebe türkleri sevmem, sarayda türkleri sevmem, şehirde türkleri sevmem deyince tam da türk düşüncesinin kalelerinden olan tokat civarında bu isyan patlıyor. daha sonra kösedağ savaşı, moğol istilası falan derken bu süreç devletin gümlemesini kadar gidiyor. babai isyanı bastırılmasına rağmen selçuklu topraklarında fars-türk çatışması 14. yüzyıla kadar sürüyor. babailerden sonra türkler ve türkmenler karamanoğulları etrafında toplanmaya başlıyor.
tüm bunların sebebi ikinci gıyaseddin keyhüsrev ise, kaçtığı antalya'da, genç yaşında bir içki masasında kuvvetli ihtimal babası gibi zehirlerek ölüp gidiyor.
Selçukluların iç karışıklıklar yaşadığı sırada batı yönünde gelişen moğol istilası yüzünden pek çok türkmen türkiye'ye sığınmıştı. türkiye'ye sığınan türkmenlerin ilk geldiği yer güney doğu anadolu ve suriye sınır boylarıydı.
bu bölgede nüfus yoğunluğunun artması ekonomik durumun bozulmasına neden oldu. ayrıca devlet idaresindeki bozulmalar ve değerli devlet adamları ile komutanların öldürülmesi halkın devlete olan güvenini sarstı. bu sırada türkmenler arasında bulunan baba ishak peygamberlik iddiası ile bazı türkmenleri etrafında toplamayı başardı.
adıyaman civarında kendine birçok taraftar bulan baba ishak, amasya'ya gelerek faaliyetlerini sürdürdü. taraftarlarını silahlandırarak kısa bir zaman sonra Kahta, adıyaman ve samsat'ta isyan başlattı. üzerine gönderilen kuvvetleri yenerek daha da güçlenen baba ishak taraftarı babailer, baba ishak'la buluşmak için tokat ve amasya'ya doğru ilerlediler. gıyaseddin keyhüsrev asiler üzerine kuvvetler gönderdi ve baba ishak'ı öldürttü. daha sonra yeniden toparlanarak konya'ya doğru ilerleyen babailer kırşehir yakınlarında selçuklu ordusu karşısında yenilerek tamamen yok edildiler (1240).
bazı çevrelerce aleviliğin başlangıcı kabul edilmektedir. peki bu böyle midir? bir tarihçi olarak bazı değerlendirmelerde bulunalım.
isyanı ilk olarak sosyal ve dini boyutlarıyla incelemek gerekiyor. ilk olarak şunu söylemek gerekir ki bu isyan sebepleri bakımında dini bir isyan değildir. selçuklu yönetiminden rahatsızlık duyan türkmenlerin selçuklu yönetimine bir başkaldırısıdır. isyan sunnilere karşı girişilen bir hareket değildir bunu da babai isyanına katılanların sunni halka herhangi bir zarar verme girişimi olmamasından rahatlıkla anlayabiliriz.
isyanın önderleri baba ishak ve ilyas'a baktığımız zaman bu kişilerin anadoludaki türkmenler arasında oldukça yaygın olan mehdi inancından yararlandıklarını görüyoruz. isyanın bastırılmasının ardından babailere gönül veren ve mehdi inancına sahip türkmenler anadolu'da heteredoks islam'ın temelini atmışlardır. yani isyan sonuçları bakımından dini bir isyan olarak ele alınabilir.
16. yüzyıla geldiğimizde ise karşımıza safevi-osmanlı çekişmesi çıkıyor. safeviler kuruluşlarında sunni olsalar da daha sonra şiileşmişlerdir. şah ismail'den önce babası haydar anadolu'daki türkmenler tarafından mehdi olarak görülmüştür. bu da şah ismail'in işini kolaylaştırmıştır. zatenmehdi inancına sahip bulunan türkmenler'e mehdi olduğunu kabul ettirmesi zor olmamıştır. kendisine ali'nin ruhunun zuhül ettiğini söylerek ali=tanrı=şah ismail gibi bir inancı türkmenlerin arasına sokmuştur.
işte tam bu aşamada aleviliğin doğuşunu görüyoruz. anadolu'daki heteredoks çevrelerde şah ismail'den evvel hz. ali kültü bulunmuyordu. bu kült şah ismail ile birlikte heteredok çevrelere girdi ve heteredoks islam çevreleri kızılbaş oldular.
kızılbaş kelimesi osmanlı döneminde her zaman için hakaret içeren bir kelime olarak kullanıldı. zındıklık ve kafirlikle eşdeğer görüldü ve adı kötüye çıktı. kızılbaşlar daha sonra kendilerine ''alevi'' yani ali'yi sevenler dediler ve günümüzde de hala bu isim kullanılmaktadır.
babailer aslında islamla yeni tanışmış ve ne olduğunu tam anlayamamış olan türkler. tam tanım gerekir ise, şamanist müslümanlar diyelim. zamanla alevi dediklerimizin ilkleri bunlar. türkmen deniyor aynı zamanda. yani göçbe müslüman türke türkmen deniyor.
aslında 3 tip türk var o tarihlerde. yerleşik müslüman türkler. bunlar iranda kurulan ya da iranı da içine alan devletler yapısı ile pers kültürü ile yoğrulmuş persçe konuşan devletlere hakimler. ek olarak yerleşik olan ama henüz müslüman olmamış türkler var bir de göçebe türkler var. bunların hepsi birbirini aşağılıyorlar. yerleşikler göçebeleri göçebeler yerleşikleri.
ama ortada tuhaf bir durum daha var ve bu durum osmanlılara kadar tüm türk devletlerinin çözemedikleri yegane problem.
arkanda yağmayı seven ekip biçmeyi istemeyen yerleşmeye çekinen tümü hayvan çobanı yüzbinlerce atlı ile gidip bir devlete çöküyorlar. sonra kendi devletlerini kuruyorlar. yerleşiyorlar. eskiden eşitler arasında birinci kabul edilen kaan/han tutup yerleşince yerleşmiş olmanın maddi getirilerinin farkına varıyor. sonra göçebelere yani türkmenlere katlanamamaya başlıyorlar. çünkü türkmenler ayrım yapmıyorlar türkmüş müslümanmış her yere sldırıp yağma yapıyorlar. yağma yapmasınlar diye de devletin başı olan bunlara haraç veriyor. ama nereye kadar yetmiyor tabi. o zaman sağdan soldan kiraladıkları askerle de türkmene saldırıyorlar. türkmen kaçıyor savaşmıyor. ordu gidince de geri geliyor. aynı yere yerleşip akınlara devam ediyor.
mevlana bile selçuklu egemenleri ile ilişkilerinden dolayı "bir bina yapacaksan greke yıkacaksan türke" diye yazıp çiziyor o dönem.
sonra tabi devlet yıkılıyor. çünkü türkmenler handan sıkılıp yeni bir eşitler arasında birinci seçiyorlar. o gidip devlet çöküp devlet kuruyor bu olay böyle gidiyor.
osmanlılar da tutup padişaha bağlı kapıkulu sistemi ile türkmenleri eliyorlar.
işte babai isyanı da tam da bu sebeple çıkan, selçukluya karşı sosyoekonomik bir isyan. zamanla kızılbaşlar denilen ve o şekilde aşağılananlar da bunlar. oysa alakası yok. baba ishak bir şaman dervişi ve müslüman. itip kakılmaya dayanamayarak isyan eden 50bin türkmen bunlar.
13.yy.da bazı türkmen topluluklarının baba ishak önderliğinde anadolu selçuklu devleti yönetimine karşı yaptığı isyandır. dini öğeler içermekle birlikte isyan noktasına gelinme sebebinin daha ziyade halkın ekonomik sıkıntıları ve yaşam tarzlarına olan giderek artan müdahaleler ve kısıtlamalar olduğu tahmin edilmektedir. isyancılar arka arkaya selçuklu ordusunu yenince en sonunda ordudaki türkmen asıllı askerlerde korku, isteksizlik ve isyancıların yenilemeyeceği düşüncesi gibi eğilimler oluşmuş ve selçuklu ordusu ancak en öne paralı frank askerlerini dizerek isyancıları yenebilmiştir.bu isyanlarda anadolu selçuklu devlet otoritesi ve ordusu çok zayıflamış ve kısa süre sonra gerçekleşen moğol saldırısı karşısında mağlup olmaları kolaylaşmıştır.
asıl sebebi yerleşik türkmenler ile yeni yeni anadoluya gelen göçebe türkmenler arasındaki çatışmadır. devlet yerleşik olanlardan yana tavır almıştır, bunun sonucunda göçebe türkmenler fakir düşmüştür, onları yerleşik hayata geçirme çabaları da sonuçsuz kalmıştır. velhasıl kelam isyan güç de olsa bastırılmıştır fakat, selçuklunun bu güçsüz zamanında çıkan isyan onları mğollara karşı tamamen savunmasız bırakmıştır.
sonrası malum kösedağ savaşının akabinde moğollar anadoluya girmiş, yakmış yıkmış, yağmalamış, katliamlar gerçekleştirmiştirler. ve bütün bunların sonucunda ikinci dönem anadolu beylikleri dönemine geçiş başlamıştır.
1240 yılında, Baba ilyas halifesi olan Baba ishak önderliğinde, Güneydoğu anadolu dan orta Anadoluya uzanan coğrafyada, Anadolu Selçuklu Devleti hükümdarlığına karşı gerçekleşmiş bir ayaklanmadır.
selcuklu devletinin, baba ilyasın dilden dile dolanan efsanevi kişiliğinden korktuğu için paralı frank askeri kullandıkları isyandır. lakin sonuçta isyan bastırılmıstır.
