Hâme gibi dü zebân u yek dil
Bir bahsi olurlar idi nâkıl
Şeyh Galip (Hüsn ü Aşk)
Sahip olunan üst kategoride aynı tasnife tâbi tutulan fenomenlerin, bir alt kategoriye geçtiği zaman farklılaşması ve hatta tezat bir görünüm arz etmesi eşyanın hakikatinin hem heyecan verici doğası hem de vaka-i âdiyesidir. Senkretik bakış sahibi kişiler için mucizevi bir tarafa sahip olan 'hemhâl olmuş tabiat'; ayrıştırıcı, farklılık perestkarları için de ontolojik önem arz eder. içiçe geçen ve homojenize olmuş kavramlar, farklılıkların farkları üzerine odaklananlarca itinaile didiklenir, ki bu davranış modeli sahip olduğu bakış açısını üst kategoriye taşıma sürecinin süreklilik arz eden mahiyetine uyum sağlayamayan kişilerin sahip oldukları felsefelerin temelini teşkil eder. Saplantı haline getirilen farklılıklara ayırıcılık, hakikati batıldan ayırma üst kategorisinde değil, hakikati parçalara ayırarak mütemmim cüzlerin tek başlarına içerdikleri soyut ve somut anlamları düşünerek bütünü oluşturduğundan şüphe edilmesi ve daha sık rastlanan inkar reaksiyonu şeklinde ortaya çıkması şeklindedir. Bu noktadan hakikatin farkına vardığını zanneden kişinin pek tabii ki sadece önyargılarını yeniden tasnif ettiğini iddia edebiliriz. Eskilerin tabiri ile ‘katreye gizlenen umman idrak edilememiş küll ile cüz arasına farklılık izafe edilmiştir. Oysa damlaya gizlenen okyanus, hakikat okulunun okült manifestosu olabilecek mahiyettedir.
Herkesin kulağına gelen ‘zıt olanların birbirini çekiyor olmasını biz zıtlıkların birbiri ile kaim olduğu düşüncesi ile anlamlandırmak istiyoruz. Bırakın farklılıkları, zıtlıklar dahi birbirini tamamlayıcı ve anlamlandırıcı kavramlardır. Varlık ve yokluk birbirini üretir, zor ve kolay diğeri olmadan algılanamaz, ön ve arka birbirini tamamlar. Zıt gözüken kavramlar bir hakikatin iki koludur. Üst kategoride gün dediğimiz zaman birimini gece ve gündüz oluşturur. Bu iki kavram ise birbirlerin içine girerek ve içinden çıkarak oluşurlar. Hakiki olan gündür. Mütemmim cüzleri ise gece ve gündüzdür. Biri, diğeri olmadan anlamsızdır. Ve evrensel uyum yasalarına (sünnetullah) göre günü birbirlerine o kadar nazik devrederler ki bu degrade geçişi fark etmek ancak anda yaşamasını öğrenenlerce/görenlerce/hemhal olanlarca mümkün olabilmektedir. Yeri gelmişken hemen söyleyelim ki bir bilgiyi kitabi olarak bilmek(ilmel yakin), bilgiyi hissetmek/ görmek/ kavramak (aynel yakin) ve bilgi ile/bilginin içinde yaşamak(hakel yakin) bilme eyleminin birbirini takip eden süreçleridir. Mevlana&nın ifadesi ile hakikat denizinden kaplarımızın hacmi kadar feyiz alabiliyor olmamız bilme sürecimizdeki seviyemize bağlıdır. Yükseldikçe daha geniş bakış açısından gören insan, bilme sürecindeki kapasitesi ile kendi irtifasını tayin eder. Bilme sürecinin amacı olarak da asla malumatfuruşluğu kastetmediğimizi ve dünyada neden varız sorusuna verilebileceğini düşündüğüm en tutarlı cevaplardan olan kendini bilmeyi kastettiğimizi ifade etmek isterim. Yani niceliksel/kemiyet olarak bilmek değil, niteliksel/keyfiyet olarak bilmek
Bilme sürecinde soyut olanın somutlanması, somut olanın soyutlanması bir metot dahilinde olursa insanı hakikate taşır. Belli bir referansa dayanmayan aydınlanma süreci, ana yoldan tali yollara sapar ve dahi oralarda ikamet eder. Vahdetten/birlikten kesrete/çokluğa, çokluktan birliğe giden sürecin hocası kanaatimize göre aşktır. Metot olarak aşk, rehber olarak aşk, hoca olarak aşk, mütemmim cüz’lerin bütünü olarak aşk, çokluk aleminden teklik alemine götüren aşk ve orada karşımıza çıkacak olan aşk. Bütün kainatın içini dolduran, dünyayı döndüren, geceyi gündüze gündüzü geceye çeviren aşk. ister ezoterik, ister otodidakt olsun her halükarda aşk. Geçmişi de geleceği de anın kabında eriten aşk. Sembollerle düşünen, gizem çözen, farklılıkları Bir’e yücelten aşk. insanların bütün öğrenebileceklerinin toplamı olarak aşk.
Aşk imbiğine konan farklılık ve çokluk alemi birlik damlasını verir. O zaman Şeyh Galibn yukarıda yazılan beytinde dediği gibi (kamış) kalem gibi iki dili olan, ama iş yazmaya geldiğinde tek bir konuyu anlatan aşıklar olunuverilir. Ayrı satırlar(mısralar) halinde farklı gibi duran ama beyit(dize) olduğunda tek bir anlam örgüsünü ifade eden aşıklar, anın farkındalığında olarak bir sonraki anda hüsrana düşmezler.
