üye olan ülkelerin; silahlı kuvvetleri arasında iş birliği, terörizme karşı mücadele, sınır güvenliği, sivil acil durum planlaması ve savunma reformu gibi konularda şanslı sayıldığı NATO iş birliği programı.
akdeniz, dünya deniz ticaretinin yaklaşık 1/6'sını barındıran çok önemli bir kesişme noktasıdır. enerji ihtiyacının çok büyük bir kesimini orta doğu'dan ve akdeniz yolu ile sağlayan avrupa'nın güvenliği, akdeniz'in güvenliği ve istikrarı ile yakından bağlantılıdır.
akdeniz diyaloğu'nun temel hedefi, karşılıklı anlayış birliğinin sağlanması ve nato faaliyetleri hakkında diyalog ülkelerinde oluşabilecek yanlış izlenimlerin ortadan kaldırılarak karşılıklı güven ortamı ve iş birliğinin geliştirilmesidir. bu maksatla, kuzey atlantik konseyi'nin aralık 1994 bakanlar kurulu toplantısında alınan karar doğrultusunda, 08 şubat 1995 tarihinde beş ülke (fas, moritanya, tunus, mısır ve israil) akdeniz diyaloğu'na davet edilmiştir. diyaloğa 1995 aralık ayında ürdün, 2000 yılı şubat ayında da cezayir dahil olmuştur. halen diyaloğa üye olmayan akdeniz ülkeleri; suriye, lübnan, filistin, libya, gkry ve malta!dır.
nato'nun 1999 vaşington zirvesinde alınan kararlara uygun olarak, 2004 yılı ortalarına kadar akdeniz diyaloğu kapsamında icra edilen faaliyetler şunlardır:
- politik faaliyetler çerçevesinde;
* yılda asgari iki kez olmak üzere, büyükelçiler seviyesinde ikili (nato+1) veya çok taraflı (nato+n) toplantılar yapılmaktadır.
* diyalog ülkeleri "clearing house" toplantılarında beklentilerini, sorunlarını daha özel bir ortamda serbestçe dile getirebilmektedirler.
* ayrıca, diyalog ülkelerinin brüksel büyükelçileri, bilgilendirme brifingi, konferans, toplantı ve seminer gibi faaliyetlere davet edilmektedirler.
* parlamenterler arası temaslar artırılmış ve savunma; güvenlik kuruluşları arasında bilgi iletişim ağı oluşturulmuştur.
- özel faaliyetler kapsamında, barışı destekleme harekatları, sivil olağanüstü hal planlaması, bilim ve bilgilendirme alanlarında çeşitli faaliyetler icra edilmiştir.
vaşington zirve kararları ile, arama - kurtarma, deniz güvenliği, sıhhi tahliye ve insani yardım gibi alanlarda da iş birliği yapılmasına imkan sağlanmıştır.
1996 yılından itibaren, nato okulu'ndaki barışı destekleme harekatı kurslarına ve nato savunma koleji'ndeki kurs ve seminerlere diyalog ülkelerinden personel katılımına olanak sağlanmıştır. ülkemizdeki bio eğitim merkezi'nde de diyalog ülkelerinden personele eğitim verilmektedir.
diyalog ülkeleriyle nato arasında bilgi ve materyal akışının daha güvenli yapılabilmesi maksadıyla, bir güvenlik anlaşması ve davranış usulleri rehberi (code of conduct) hazırlanarak yayımlanmıştır.
1999 yılından itibaren diyalog ülkeleri ile nato makamları arasında irtibatın sağlanması için "temas noktası büyükelçilikleri" sistemi oluşturulmuştur. bu kapsamda türkiye, 2001 - 2002 ve 2005 - 2006 dönemlerinde ürdün'de, 2007 - 2008 döneminde fas'ta temas noktası büyük elçiliği görevini üstlenmiştir.
2001 yılından itibaren, akdeniz diyaloğu ülkeleri, uluslar arası askeri yazmanlıkın (ims) askeri programı kapsamında ve diyalog ruhuna uygun olarak sponsorluğu nato ülkelerince yapılan faaliyetlere davet edilmektedirler. türkiye, akdeniz diyaloğu'nun akdeniz'de güven ve istikrarın tesisine büyük katkılar sağlayabileceğine inanmakta, bu maksatla 2001 yılından itibaren milli olarak bir çok faaliyetin sponsorluğunu yapmaktadır. ancak, orta doğu barış sürecindeki olumsuz gelişmelerin de etkisiyle, diyalog ülkelerinin faaliyetlere katılım konusunda istekli davranmadıkları görülmektedir.
2002 nato prag zirvesinde akdeniz diyaloğu'nun siyasi ve pratik boyutlarının artırılması, bu kapsamda, aralarında terörizme ilişkin konuların da bulunduğu ortak güvenlik konularında pratik iş birliğinin yoğunlaştırılması kararı alınmıştır.
bu karar doğrultusunda en son ocak 2004 ayında yapılan "clearing house" toplantısında, "genişleme ve yeni inisiyatiflerle geliştirme" konularında nato ülkeleri ile birlikte diyalog üyesi ülkelerin de görüşleri alınmış ve diyaloğun askeri faaliyetlerinin artırılması gündeme gelmiştir. bu kapsamda;
- akdeniz diyaloğu ülkelerinin nato'nun active endeavour harekatı dahil, nato harekatlarına ve nato-bio tatbikatlarına de katılımı, bu faaliyetlere "case by case" esasına göre seçilmiş "triple-non (yeni adı; contact countries) ülkelerinin de iştirak ettirilmesi,
- diyalog ülkelerinin nato karargahı, pcc ve sact'ta temsili,
- bilgi değişimi, stanag'ların diyalog ülkelerine de yayımlanması,
- nato-bio okullarında akdeniz diyaloğu ülkelerine de eğitim verilmesi,
- daha kapsamlı iş birliği açısından faaliyetlere ilişkin bir plan (partnership work plan pwp) hazırlanması kararlaştırılmıştır.
büyük ortadoğu inisiyatifinin güvenlik boyutunda akdeniz diyaloğu ile birlikte, ocak 2004'te abd tarafından nato konseyi'ne önerilen yeni bir girişim olan "istanbul işbirliği girişimi - iig" (istanbul cooperation initiative ici) de rol oynayacaktır. iig'nin hayata geçirilmesi ve akdeniz diyaloğu'na yeni inisiyatiflerle ivme kazandırılması yönünde nato istanbul zirvesi'nde somut kararlar alınmıştır.
zirve sonrasında yapılan çalışmalar neticesinde, akdeniz işbirliği grubu (mediterranean cooperation group - mcg) görev yönergesi, iig'ni de içerecek şekilde revize edilmiş ve 04 ağustos 2004 tarihinde onaylanmıştır. görev yönergesinin onaylanması ile her iki girişimin uygulama planları da devreye girmiştir.
akdeniz diyaloğu "more ambitious and expanded framework for the md" adı altında yeni ve geliştirilmiş yapısıyla faaliyetine devam edecektir.
yeni düzenlemelere göre akdeniz diyaloğu üyesi 7 ülkenin nato'nun icra ettiği terorizmle mücadele ve barışı destekleme harekatlarına gönüllülük esasına göre katılımına olanak sağlanacak, savunma planlama ve bilgi / istihbarat değişimi alanında iş birliği geliştirilecek ve bölgesel güvenlik alanında danışmalar yoğunlaştırılacaktır. yeni düzenlemeler; nato'nun diyalog ülkelerinde temsilci bulundurmasına, karşılıklı ziyaretlere ve diyalog ülkelerinin nato karargahında temsilinin güçlendirilmesine olanak sağlayacaktır.
mcg toplantıları diyalog ülkeleri ile 26+1, 26+7 formatında toplantıları ihtiva edebilecek, aynı zamanda 26+1, 26+n veya 26+7+n formatında iig ülkeleri ile yapılacak toplantılara da imkan verecektir. 26+7+n formatı; nato ülkelerinin (26) akdeniz diyaloğu ülkeleri (7) ve istanbul işbirliği girişimi üyeleri (n) ile birlikte yapacağı toplantılardır.
istanbul zirvesi öncesinde çeşitli temaslar vasıtasıyla körfez işbirliği konseyi üyeleri istanbul işbirliği girişimine sıcak baktıklarını ifade etmiş olmalarına rağmen, bu girişimin kapsamı halen belirlenmiş değildir. abd tarafından büyük ortadoğu projesi kapsamında nato'ya sunulan bilgilerde, bu girişimin öncelikli hedef kitlesi körfez işbirliği konseyi üyeleri (kuveyt, katar, bae, bahreyn, suudi arabistan), irak ve afganistan olarak işaret edilmektedir.
mcg görev yönergesinin kabulü esnasında yapılan tartışmalarda akdeniz diyaloğu ve istanbul işbirliği girişiminin birbirini tamamlayan, ancak iki ayrı girişim olarak muhafazası kararlaştırılmıştır. istanbul işbirliği girişimi üyeleri de akdeniz diyaloğu üyeleri ile aynı faaliyetlere "case by case" esasına göre davet edilebilecektir.
türkiye, akdeniz diyaloğu'nun geliştirilmesi ve yeni inisiyatiflerle işlerliğinin artırılmasını desteklemektedir.
bölge ülkeleri ile tarihi ve kültürel bağları bulunan türkiye; fas, tunus, moritanya, mısır, ürdün, cezayir ve israil ile mevcut iyi ilişkilerini daha da geliştirerek bölgede barış ve istikrarın geliştirilmesi için daha büyük inisiyatif almak istemektedir. bakü-ceyhan petrol boru hattı'nın 2006 yılında faaliyete geçirilmesi kapsamında sınırlarımızda ve doğu akdeniz'de güven ve istikrarın pekiştirilmesi açısından diyaloğun geliştirilmesinin faydalarına inanılmaktadır.
sonuç :
- diyaloğun nato'nun politikaları ve bölgesel girişimlerinin, diyalog üyesi hükümetlere anlatılması için sürekli ve uygun bir platform olduğu, bu ülkelerin kamuoylarında ittifak ve müttefikler hakkında yanlış anlamaların ve kaygıların giderilmesine katkıda bulunduğu; bu bağlamda, anılan ülkelerin kendi dış ve güvenlik politikalarını geliştirebilmeleri için esneklik sağladığı,
- orta ve uzun vadede diyalog ülkeleri ile bölgesel güvenlik ve istikrarın sağlanmasına yönelik pratik iş birliği olanakları yarattığı,
- nato ile diyalog ülkeleri arasında karşılıklı anlayış ve güveni artırarak, akdeniz bölgesinde daha istikrarlı ve güvenli bir ortam tesisini amaçlayan agit ve ab'nin bu yöndeki çabalarına katkıda bulunduğu,
- diyaloğun organizasyon ve faaliyet alanlarının, küresel asimetrik tehditlere karşı askeri iş birliği dahil, pratik iş birliğine ve bölgesel güven ve istikrarın teminine yönelik olarak geliştirilmesinin uygun olduğu değerlendirilmektedir.
nato'nun akdeniz diyaloğu ve istanbul işbirliği girişimi ile ilgili dokümanlar; http://www.nato.int adresli internet sayfasında yayımlanmaktadır.
