savaşın yarattığı ekonomik çalkantılar üzerine bir de, patlak veren kriz eklenince almanya'da hiperenflasyon yaşanmış; işsiz sayısı bir hayli artmıştı. tarihindeki en fazla işsiz sayısını bu dönemde gören almanya; o dönem 4 milyon olan işsiz sayısını, bugün bile psikolojik sınır olarak kabul etmektedir.
Halen dünyada yaşanmış olan en büyük kriz 1929 Krizi’dir. Bu krizin dünyayı en az I. ve II. Dünya Savaşları kadar etkilediği de açıktır. Büyük bunalımın yol açtığı 1930’lar dünya tablosuna bakıldığında ekonomik krizlerin bazen insanlık tarihini etkileyecek boyutlara varabileceği rahatlıkla görülebilir. Bu yüzden ekonomik krizlere yalnızca ekonomik değil aynı zamanda sosyal hatta politik bir olgu olarak da bakılmalıdır.
büyük buhran diye anılır. 1933'e kadar sürmüştür en çok almanya acı çekmiştir hitler iktidar olunca yaptığı düzenlemeler ile ekonomiyi düzeltip almanyaya güç kazandırmıştır. *
kapitalizmin değil karma ekonomilerin, hükümetin ekonomiye müdahale ettiği iktisadi sistemlerin ayakta kalamayacağını bizlere gösteren kriz. karma ekonomilerde çıkan krizleri serbest piyasanın üstüne yıkmak gibi bir adet var. devleti "kusursuz" addeden ve devletin bir ekonomik krizin müsebbibi olabileceğini düşünemeyen "devletçi"ler için suçlanacak merci piyasadır, hür teşebbüsdür.
oysa 1929 krizi "devlet müdahalesi" sonucu olmuştur. şayet devlet müdahale etmese şayet serbest piyasa kendi çarklarını çevirse böyle bir krizin olması imkansız hale gelir. zira bir laissez faire ekonomik sisteminde, büyük çaplı uzun vadeli bir sistem krizinin olması imkansızdır. ancak karma ekonomilerde sistem krizleri olur. laissez faire sistemde piyasaya müdahale yoktur her şey rasyonalite ve nedensellik ekseninde gerçekleşir. bu sistemde adımlar rasyonel olarak atıldığı için, bir sonraki adım da nedensellikten gelen gereklilikle "olumlu" olacaktır, şayet bir kapitalist irrasyonel bir eylemde bulunursa bunun bedelini sistem değil kendi ve iş ortakları öder; uzun sistem krizleri meydana gelmez. oysa müdahaleci sistemlerde nedensellik ilkesi, bürokratların keyfiyeti doğrultusunda ihlal edilmektedir. serbest piyasada bir kişi a eylemini yaparsa nedensellikten doğan zorunlulukla b eylemi gerçekleşir eğer devlet müdahale edip a'dan sonra c eylemini yaparsa sistemi bozar, ilkeyi ihlal eder ve sistemde domino etkisi yaratır. kısa vadede sorunsuz giden sistem sonunda tıkanır.
1929 krizinde aynen bu olmuştur.
1913 yılında federal rezerv sistemi* kurularak bankalar üzerinde devlet kontrolüne gidilmiştir. 1920'lerde devlet, bankaları faizi düşük tutmaya zorlamış, sağlıksız girişimlere para akıttırmış ve kredi verdirmiştir. bu saçma işleyiş bir noktada tıkanmış ve abd birden faizleri fantastik oranlarda yükseltmiştir. doğal olarak piyasa korkuya teslim olmuş, borsa dibe vurmuş, şirketler iflas etmiştir. serbest piyasaya karışmanın neticesi kriz, açlık, yokluk olmuştur.
devlet zamanında bankaların faiz ve kredi uygulamalarına karışmasaydı şayet böyle bir kriz olmayacaktı. zira bankalar spekületif yatırımlara para vermeyecekti, faizleri piyasanın istediği düzeyde tutacaktı.
her şeyi serbest piyasaya, kapitalizme fatura etmek kolaycılık ve ahlaksızlıktır. her büyük çaplı kriz devlet müdahalesi-sübvansiyonu neticesinde olur. kapitalizm, doğal seyrinde bir kriz yaşamaz. görünmez el ve piyasa buna müsaade etmez.
yeterli likidite ile piyasaları rahatlatmak yerine altın standardında ısrar etmenin ana sebep ve dolaylı olarak banka yapılarındaki bozukluk, gelir dağılımındaki dengesizlik, ülkelerin birbirine olan dış borçları olan krizdir.
krizin asıl sebebi üretmeden para kazanmaya çalışan abd li yatırımcılardır.
birinci dünya savaşı sonrasında yenilen devletlere, özellikle almanyaya ağır altın borç yükü ile birlikte ambargo uygulanmıştır. bu durumda ticaret yapamayan almanya borçlarını ödeyememiştir.
bundan hemen önce ise abd özellikle avrupaya, ciddi ekonomik yardımlarda bulunmuş ancak geri ödemelerin yapılamaması sebebiyle önce abd de sonrasında ise tüm dünyada küresel kriz patlak vermiştir.
ülkemiz açısından bakarsak;
garip bir biçimde bu tarihten 5 yıl önce imzalanan lozan anlaşması maddelerinde yer alan hüküm gereği türkiye cumhuriyetinin dış borç ödeme dilimlerinden en büyüğü bu tarihe rast gelir. bu bir tesadüf müdür, yoksa ayarlanmış bir durum mudur bilinmez.
ne yazık ki türkiye'nin bağımsızlık ve inkilap hamleleri yaptığı sırada bu tip bir kriz, ülke ekonomisinin yeterince hızlı büyümemesine sebep olmuştur. atatürk'ün liderliğinde çokca şeyin başarılmış olmasına rağmen ekonomideki daha yavaş büyümenin en büyük gerekçelerindendir. zira kriz, ikinci dünya savaşına kadar etkisini göstermiş, savaş sırasında da boyut değiştirerek devam etmiştir.
